Chùa Pháp Bảo Sư Bửu Hiền

Khóa học

Kênh Youtube

Tài liệu

Kinh Đại Niệm Xứ

  1. KINH ĐẠI NIỆM XỨ
  2. I. QUÁN THÂN TRÊN THÂN: 1.QUÁN NIỆM HƠI THỞ
  3. CHƯƠNG V: NHỮNG NGUYÊN TẮC TRONG THIỀN QUÁN
  4. PHÁP VÔ THƯỜNG
  5. CHỈ CÓ SỰ TỈNH THỨC VÀ KHÔNG CHẤP THỦ ĐIỀU GÌ
  6. PHÁP NIỆM THÂN (KĀYĀNUPASSANĀ)
  7. NIỆM HƠI THỞ (ĀNĀPĀNASATI)
  8. BỐN OAI NGHI VÀ CÁC HOẠT ĐỘNG
  9. NIỆM 32 THỂ TRƯỢC VÀ TỨ ĐẠI
  10. NIỆM VỀ TỬ THI VÀ SỰ CHẾT
  11. QUÁN THỌ NIỆM XỨ
  12. CẢM THỌ & CÁC QUAN ĐIỂM
  13. LẠC THỌ & TẦM QUAN TRỌNG CỦA PHÁP HỶ
  14. KHỔ THỌ
  15. BẤT KHỔ - BẤT LẠC THỌ
  16. QUÁN TÂM NIỆM XỨ
  17. BỐN TRẠNG THÁI TÂM THÔNG THƯỜNG
  18. BỐN TRẠNG THÁI TÂM CAO THƯỢNG
  19. NIỆM PHÁP (DHAMMĀNUPASSANĀ)
  20. QUÁN NIỆM VỀ PHÁP TRIỀN CÁI
  21. TẦM QUAN TRỌNG CỦA VIỆC NHẬN DẠNG PHÁP TRIỀN CÁI
  22. CÁCH ĐỐI TRỊ CÁC PHÁP TRIỀN CÁI

↑ trở lên

KINH ĐẠI NIỆM XỨ

MAHĀSATIPAṬṬHĀNA SUTTA

Như vầy tôi nghe. Một thời, Đức Thế Tôn ngự ở xứ sở Kuru, tại thị trấn Kammāsadhamma. Ở đấy, Đức Thế Tôn gọi các vị Tỳ Kheo: “Nầy các thầy Tỳ Kheo.” Các vị Tỳ Kheo vâng đáp: “Thưa vâng, bạch Đức Thế Tôn.” Thế Tôn thuyết giảng như sau:

“Này các thầy Tỳ Kheo, đây là con đường trực chỉ đem lại sự thanh tịnh cho chúng sanh, thoát khỏi buồn rầu và sầu muộn, chấm dứt khổ đau và thất vọng, thành tựu chánh đạo, chứng ngộ Niết Bàn. Ðó là bốn niệm xứ.”

“Thế nào là bốn?
Này các thầy Tỳ Kheo, ở đây vị Tỳ Kheo quán thân trên thân, nhiệt tâm, tỉnh giác, chuyên niệm, để từ bỏ tham ái và sân hận ở đời;
quán thọ trên các thọ, nhiệt tâm, tỉnh giác, chuyên niệm để từ bỏ tham ái và sân hận ở đời;
quán tâm trên tâm, nhiệt tâm, tỉnh giác, chuyên niệm để từ bỏ tham ái và sân hận ở đời;
quán pháp trên các pháp, nhiệt tâm, tỉnh giác, chuyên niệm để từ bỏ tham ái và sân hận ở đời.”

↑ trở lên

I. QUÁN THÂN TRÊN THÂN: 1.QUÁN NIỆM HƠI THỞ

“Và nầy các thầy Tỳ Kheo, thế nào là thầy Tỳ Kheo quán thân trên thân?
Ở đây, vị Tỳ Kheo đi đến khu rừng, hay gốc cây, hay ngôi nhà trống, rồi vị ấy ngồi xuống.
Vị ấy ngồi với tư thế kiết già, lưng thẳng, đặt niệm trước mặt, và vị ấy thở vào ra với niệm.
a. Khi thở vô dài, vị ấy biết: “Tôi thở vô dài”,
Khi thở ra dài, vị ấy biết: “Tôi thở ra dài.”
b. Khi thở vô ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở vô ngắn”,
Khi thở ra ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở ra ngắn.”
c. Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân, tôi sẽ thở ra.”
d. Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành, tôi sẽ thở ra.”
Nầy các thầy Tỳ Kheo, giống như người thợ quay thiện xảo hay học trò của người ấy, khi quay dài, người ấy biết rõ: “Tôi quay dài”, khi quay ngắn, người ấy biết rõ: “Tôi quay ngắn.”
Tương tự, vị Tỳ Kheo khi thở vô dài, vị ấy biết: “Tôi thở vô dài”, v.v….

Điệp đoạn

“Như vậy, vị Tỳ Kheo quán thân trên nội thân, hay quán thân trên ngoại thân, hay quán thân trên cả nội thân lẫn ngoại thân.
Vị ấy quán sự sanh khởi trên thân, hay quán sự hoại diệt trên thân, hay quán cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt trên thân.
Và vị ấy sống giải thoát, không chấp thủ vào bất cứ điều gì ở thế gian nầy.
Như vậy là vị Tỳ Kheo quán thân trên thân.”

↑ trở lên

CHƯƠNG V: NHỮNG NGUYÊN TẮC TRONG THIỀN QUÁN

Bhikkhu Anālayo tiếp tục trình bày chương thứ năm của quyển sách thiền niệm xứ với các tiêu đề như sau:
1. Quán nội thân và quán ngoại thân.
2. Pháp vô thường.
3. Pháp duyên khởi.
4. Nguyên lý của pháp duyên khởi và sự ứng dụng.
5. Chỉ có sự tỉnh thức và không chấp thủ.

Sự thực hành căn bản thiền niệm xứ hay thiền quán được biểu hiện qua đoạn kinh văn sau:

“Vị hành giả quán thân trên nội thân, hay quán thân trên ngoại thân, hay quán thân trên cả nội thân lẫn ngoại thân.
Vị hành giả quán sự sanh khởi trên thân, hay quán sự hoại diệt trên thân, hay quán cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt trên thân.
Vị ấy suy niệm: ‘Có thân nầy’, cho đến mức độ có thể phát sanh trí tuệ và duy trì niệm liên tục.
Và vị ấy sống giải thoát, không chấp thủ vào bất cứ điều gì ở thế gian nầy.”

Đoạn kinh văn trên được lập đi lập lại sau từng pháp niệm: niệm thân, niệm thọ, niệm tâm và niệm pháp.

Đoạn kinh trên có thể tóm tắt ở bốn điểm chính:

1. Nội thân (ajjhatta), và ngoại thân (bahiddhā)
2. Sự sanh khởi (samudaya), và sự hoại diệt (vaya)
3. Phát sanh trí huệ (ñāṇamattāya), và duy trì niệm liên tục (paṭissatimattāya)
4. Sống giải thoát (anissito ca viharati), và không chấp thủ (na ca kiñci loke upādiyati)

Đoạn kinh văn hay điệp khúc trên chỉ rõ phạm vi của thiền quán hay thiền niệm xứ bao gồm cả nội thân và ngoại cảnh.
Đặc biệt là phải chú ý đến sự phát sanh và sự hoại diệt của hai pháp nêu trên.
Khi nói đến sự phát sanh và sự hoại diệt, bản chất vô thường, chúng ta chú ý đến trải nghiệm thiền tập liên hệ đến thời gian, hay nói đúng hơn là cả thời gian lẫn không gian.
Ở đây, vị hành giả có thái độ đúng đắn trong khi thực hành.
Đó là làm cách nào để phát sanh trí tuệ và luôn duy trì được niệm.
Quan trọng nhất là thoát ly khỏi sự chấp thủ.

Sự chuyển đổi nhận thức từ các trải nghiệm riêng lẻ sang đặc điểm mang tính phổ quát là điểm trọng tâm trong việc tu tập thiền quán.

Công việc của sati hay niệm ở nơi đây là quan sát các biểu hiện bên ngoài của đối tượng, rồi gắn liền chúng với tam pháp ấn: vô thường, khổ não và vô ngã.

Cứ hoạt động liên tục như vậy, sati hay niệm sẽ đem lại nguồn ánh sáng chính là tuệ quán.
Chức năng của sati hay niệm được phát huy cao ở giai đoạn tiến bộ của thiền quán, khi đó vị hành giả có thể duy trì sati hay niệm một cách dễ dàng.
Khi niệm đã khéo an trú, bất cứ cảnh nào phát sanh lên nơi các căn đều tự động trở thành đối tượng quan sát cho vị hành giả.

1. NỘI THÂN (AJJHATTA) VÀ NGOẠI THÂN (BAHIDDHĀ)

Các bước thực hành căn bản trong thiền quán hay thiền niệm xứ được chỉ dẫn qua đoạn kinh văn quan trọng trong bài kinh Satipaṭṭhāna Sutta, kinh Niệm Xứ.

Chúng ta đọc phần đầu của đoạn kinh văn:

“Vị hành giả sống quán thân trên nội thân, hay quán thân trên ngoại thân, hay quán thân trên cả nội thân lẫn ngoại thân”.

Hai khái niệm nội thân (ajjhatta) và ngoại thân (bahiddhā) được hiểu như thế nào?
Bài kinh Satipaṭṭhāna Sutta, kinh Niệm Xứ không giải thích thêm về hai cụm từ trên.
Các bộ kinh trong Tạng Abhidhamma và các bản chú giải liên kết nội thân với các pháp liên quan đến cá nhân, và ngoại thân là các pháp thuộc về một người khác.
Bộ Vibhaṅga, bộ thứ hai trong Tạng Abhidhamma, giải thích nội niệm xứ và ngoại niệm xứ bao gồm các pháp vận hành trong một cá nhân và trong một người khác.
Như vậy, cách thực hành đúng đắn niệm xứ cũng bao gồm sự nhận thức về các trải nghiệm chủ quan của tha nhân.
Chúng ta có thể quan sát hành động của một người, nhưng để hiểu được cảm xúc và suy nghĩ của họ thì phải làm sao?

Trong một số bài kinh thuộc Tương Ưng Niệm Xứ, Tương Ưng Bộ Kinh, Đức Thế Tôn có giới thiệu về ba phương cách chú ý: chú ý bên trong, chú ý bên ngoài, chú ý cả bên trong lẫn bên ngoài.

Đây là ba cách để tu tập niệm xứ hay satipaṭṭhāna.

Mỗi cách thức đều có liên hệ đến sự thực hành niệm xứ.

Bộ sách Vibhaṅga nói trên còn nói thêm niệm bên trong và niệm bên ngoài chính là chánh niệm, và sự thực hành như vậy sẽ dẫn đến sự giác ngộ.
Để bổ sung, một bài kinh trong Tương Ưng Giác Chi có ghi là niệm nội thân và niệm ngoại thân được xem như là một chi phần của sự giác ngộ.
Ngoài đời sống thực tế, chúng ta có thể đoán được cảm xúc và tâm tư của người khác qua các biểu hiện bên ngoài.
Tâm tư và tình cảm của một người có thể bộc lộ qua các biểu hiện như giọng nói, nét mặt hay cử chỉ.
Bài kinh Sangarava thuộc chương ba pháp trong Tăng Chi Bộ Kinh có ghi lại bốn cách để có thể hiểu tâm tư của người khác.

Đó là y cứ vào điều được thấy, y cứ vào điều được nghe, y cứ vào suy tư và liên kết với những gì đã được nghe, và biết cách đọc được tâm của họ.
Ngoại trừ cách cuối cùng, ở ba cách đầu tiên chúng ta chỉ cần có sự chú ý thông thường là có thể suy đoán được tâm tư của một người nào đó.
Như vậy, niệm ngoại thân có thể được thực hiện bằng cách hướng sự chú ý tới cử chỉ, dáng vẻ, giọng nói, các biểu hiện bên ngoài của đối tượng.
Như một bác sĩ tâm lý sẽ quan sát kỹ bệnh nhân của ông ta để tìm ra cách trị liệu thích hợp, pháp niệm ngoại thân nên được hiểu tương tợ.
Văn học chú giải như tập sách Thanh Tịnh Đạo (Visuddhimagga) thường mô tả các khuôn mẫu hành vi hay những tính cách khác biệt của con người.
Theo các mô tả đó, tâm tham hay tâm sân của một người có thể suy đoán bằng cách quan sát, như quan sát cách sinh hoạt hằng ngày của người đó.
Sự khác nhau về tính cách của một cá nhân có thể biểu hiện qua công việc bình thường, chẳng hạn như quét dọn nhà cửa.

Theo đoạn kinh văn: “Vị hành giả quán thân trên nội thân, hay quán thân trên ngoại thân, hay quán thân trên cả nội thân lẫn ngoại thân”, chúng ta có nhận xét là quán nội thân đi trước quán ngoại thân.

Quán nội thân được thực hiện như là cơ sở cho sự hiểu biết những diễn biến tương tự nơi một người khác.
Hiểu biết rõ cảm xúc và phản ứng của chính bản thân sẽ giúp chúng ta hiểu biết rõ cảm xúc và phản ứng của người khác.
Để tạo nên sự phát triển cân bằng trong tỉnh thức, sự chuyển đổi hiểu biết từ nội thân sang ngoại thân là điều cần thiết.
Nếu chỉ ghi nhận hay hiểu biết bản thân thôi có thể dẫn chúng ta tới suy nghĩ tự cho mình là trung tâm.

Khi chỉ quan tâm đến những gì liên quan đến bản thân, chúng ta đôi khi sẽ không suy nghĩ cử chỉ hay hành vi của mình có thể gây ảnh hưởng đến người khác.
Thực hành cả quán nội thân lẫn quán ngoại thân giúp ngăn ngừa sự lệch lạc như vậy và đạt tới sự hài hòa giữa khả năng hướng nội và hướng ngoại.
Bước thứ ba trong câu kinh văn trên là “hay quán thân trên cả nội thân lẫn ngoại thân”, ở đây vị hành giả tiếp tục quan sát cả nội thân lẫn ngoại thân.
Tập kinh Paṭisambhidāmagga giải thích bước thứ ba là sự thực tập luân phiên giữa hai pháp quán nầy, bởi vì không ai có thể suy niệm cả nội thân và ngoại thân cùng một lúc.
Tập sách Vibhaṅga giải thích thêm ở đây là khi vị hành giả quán xét một đối tượng phát sanh lên, vị ấy không nghĩ rằng pháp đó thuộc về cảm nhận chủ quan của riêng mình hay thuộc về cảm nhận chủ quan của người khác.

Ví dụ như hành giả quán nội thân: “Tôi có cảm giác an lạc” ở trường hợp thứ nhất.
Hành giả quán ngoại thân: “Anh hay chị kia có cảm giác an lạc” ở trường hợp thứ hai.
Trường hợp thứ ba khi kết hợp quán nội thân và ngoại thân, hành giả chỉ cần biết: “Đó là một cảm giác an lạc.”

Thực hành theo cách nầy, hành giả sẽ trở nên “một người quan sát khách quan”, và tách dần ra khỏi trạng thái an lạc, dầu cảm giác đó phát sanh nơi mình hay nơi người.

Cách giải thích thuộc văn học Abhidhamma và văn học chú giải hầu như là phù hợp với cách giải thích trong Kinh Nikāya.

Bài kinh Sāmagāma Sutta, kinh số 104 trong Trung Bộ Kinh, nói rõ quán nội thân và quán ngoại thân là cách để đối trị lại các ác pháp, các hành vi bất thiện ở nơi mình và ở nơi người.
Chúng ta sẽ tìm hiểu thêm cách giải thích khác nhau của nhiều vị thiền sư danh tiếng về hai khái niệm “nội thân” và “ngoại thân”.

Bước căn bản đầu tiên để thực hành thiền quán hay thiền niệm xứ được thể hiện nơi đoạn kinh: “Vị hành giả quán thân trên nội thân, hay quán thân trên ngoại thân, hay quán thân trên cả nội thân lẫn ngoại thân”.

Bhikkhu Anālayo đã giải thích ở bài trước quán nội thân là quán niệm về diễn biến của các pháp nơi chính mình, quán ngoại thân là quán niệm về diễn biến của các pháp nơi người khác.
Liên quan đến pháp niệm thọ, niệm tâm, niệm pháp, khái niệm về nội quán và ngoại quán được hiểu tương tự.

Đây là cách giải thích xuất hiện trong các bản kinh văn Nikāya, văn học Abhidhamma và văn học chú giải.

Tiếp theo tác giả trình bày sự giải thích của các vị thiền sư về hai ý nghĩa nói trên.
Các vị thiền sư danh tiếng thời hiện đại đã có cách lý giải khác nhau về hai khái niệm nội quán (ajjhatta) và ngoại quán (bahiddhā).

Có ba cách giải thích như sau:

1. Cách thứ nhất: Các vị thiền sư cho rằng nội quán và ngoại quán là sự thực hành liên quan đến ý nghĩa về không gian, bên trong và bên ngoài cơ thể.
Ví dụ như trong pháp niệm thọ, quán nội thọ là quan sát các cảm giác phát sanh bên trong cơ thể, quán ngoại thọ là quan sát các cảm giác phát sanh bên ngoài cơ thể.

2. Cách thứ hai: Các vị thiền sư khác giải thích rằng sự khác biệt giữa nội quán và ngoại quán là sự khác nhau giữa tục đế (sammuti sacca) và chân đế (paramatttha sacca).
Như chúng ta đã biết tục đế hay sự thật quy ước được dùng để gọi tên cho sự vật hay hiện tượng nào đó, như con người, loài vật, hạnh phúc, đau khổ v.v….
Chân đế hay sự thật tuyệt đối để chỉ cho pháp thực thể. Theo triết học Abhidhamma đó là tâm vương, tâm sở, sắc pháp và Niết Bàn.
Khi thực hành nội quán và ngoại quán, hành giả thực hành quán niệm liên quan đến hai chân lý nói trên.

3. Cách thứ ba: Cách giải thích khác nữa là sự khác biệt giữa nội quán và ngoại quán là sự khác nhau giữa nội tâm và ngoại cảnh.
Trong trường hợp niệm thọ, hành giả quán nội thọ là chỉ quán niệm về ý thọ. Như chúng ta biết ý thọ là cảm giác phát sanh lên từ sự tiếp xúc giữa ý căn và các pháp.
Còn hành giả quán ngoại thọ là quán niệm các thọ còn lại.
Đó là nhãn thọ, nhĩ thọ, tỷ thọ, thiệt thọ và thân thọ.
Có nghĩa các cảm giác phát sanh lên do sự tiếp xúc giữa năm căn vật lý với các cảnh trần tương ứng, như tai khi nghe tiếng nhạc du dương phát khởi lên cảm giác dễ chịu, ưa thích.

Trên đây là ba cách giải thích khác nhau của các vị thiền sư nhiều kinh nghiệm.

Chư vị giải thích về pháp nội quán và pháp ngoại quán theo kinh nghiệm thực hành của các Ngài.

Pháp quán bên trong (ajjhatta) và quán bên ngoài (bahiddhā) khi được áp dụng cho bốn niệm xứ chính là cách thực hành thiền niệm xứ toàn diện nhất.
Ở giai đoạn nầy, ranh giới giữa ta và người, hay nội pháp và ngoại pháp lần lần mất đi, hành giả sẽ giải thoát khỏi ý niệm về cái của tôi hay sở hữu chủ.

Dựa trên cái nhìn toàn diện về vạn pháp như thế, hành giả tiếp tục thực hành thiền quán hay thiền niệm xứ với bước căn bản thứ hai trong câu kinh văn:

“Vị hành giả sống quán sự sanh khởi trên thân, hay quán sự hoại diệt trên thân, hay quán cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt trên thân.”
Chúng ta sẽ tìm hiểu bước căn bản thứ hai ở bài tiếp theo về pháp vô thường.

↑ trở lên

PHÁP VÔ THƯỜNG

Chúng ta tìm hiểu tiếp cách thực hành căn bản thiền quán qua câu kinh:

“Vị hành giả sống quán sự sanh khởi trên thân, hay quán sự hoại diệt trên thân, hay quán cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt trên thân”.

Đoạn kinh trên hướng dẫn hành giả quán xét (contemplate) sự sanh khởi, sự hoại diệt, cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt của các pháp ngay trên thân của vị hành giả.

Lời hướng dẫn trên giúp cho hành giả đạt đến một tri kiến toàn diện về pháp vô thường (ANICCA).

Theo các bản kinh văn Nikāya, không thấy được sự sanh khởi và sự hoại diệt của các pháp đó chính là vô minh. Hiểu rõ tất cả các pháp là vô thường sẽ dẫn tới tri kiến và sự hiểu biết (bài kinh Samudayadhamma Sutta, Tương Ưng Khandha, Tương Ưng Bộ Kinh).
Tuệ quán về đặc tính vô thường của năm uẩn và mười hai xứ là chánh kiến, và tuệ quán đó trực tiếp đem đến sự giải thoát (bài kinh Nandikkhaya Sutta, Tương Ưng Khandha, Tương Ưng Bộ Kinh).
Tri kiến về pháp vô thường là năng lực của tuệ quán, tri kiến đó là chiếc chìa khóa để mở cánh cửa đi vào thiền quán hay thiền niệm xứ.
Câu kinh văn: “Vị hành giả quán xét sự sanh khởi và sự hoại diệt trên thân” nêu rõ tầm quan trọng của việc tu tập tri kiến về pháp vô thường, và được minh họa qua các bài kinh vừa nêu trên.
Các bản kinh trong dòng văn học chú giải cũng ghi lại giá trị của tri kiến về sự sanh khởi và sự hoại diệt của vạn pháp.
Theo Ledi Sayadaw, một vị thiền sư Miến Điện, tuệ quán vô thường là trọng tâm của tuệ quán hay tuệ minh sát và là sự kết nối với việc chứng đắc bốn tầng thánh.
Hai đặc tính khác của pháp hữu vi là khổ não (DUKKHA) và vô ngã (ANATTA).
Đặc tính khổ não và vô ngã có sự liên quan chặt chẽ với chân lý vô thường.
Các bài kinh văn Nikāya thường trình bày sự tương quan nầy như sau: “Cái gì vô thường thì cái đó là khổ não, cái gì khổ não thì cái đó là vô ngã.”
Trong bài kinh Vô Ngã Tướng (Tương Ưng Khandha, Tương Ưng Bộ Kinh), Đức Thế Tôn thuyết giảng cho năm vị đệ tử đầu tiên hiểu rõ biết bản chất vô thường của năm uẩn: sắc uẩn, thọ uẩn, tưởng uẩn, hành uẩn và thức uẩn.
Từ đó, Ngài kết luận bất cứ pháp nào là vô thường, pháp đó không thể là hạnh phúc, vì vậy không thể quan niệm pháp đó là “tôi”, là “của tôi”, hay là “tự ngã của tôi”.
Sau khi Đức Thế Tôn kết thúc bài kinh Vô Ngã Tướng, cả năm vị đạo sĩ Kiều Trần Như đều chứng đắc quả vị thánh nhân A La Hán.
Lời dạy của Đức Thế Tôn ở đây chỉ rõ tuệ quán vô thường vận hành như là nền tảng cho sự hiểu biết về đau khổ và vô ngã.
Tri kiến về sự sanh diệt của vạn pháp sẽ hướng tới tâm lý nhàm chán, được gọi là khổ não tưởng (dukkhasaññā).
Rồi ý tưởng khổ đó sẽ lần hồi giúp cho hành giả phá tan được thành trì vững chắc là “cái tôi” hay “cái ta” hiện diện đã từ lâu ở trong tâm.
Đó được gọi là vô ngã tưởng (anattasaññā).
Tầm quan trọng của pháp tu tuệ quán vô thường được nêu rõ trong bài kinh Vibhaṅga Sutta thuộc Tương Ưng Niệm Xứ, Tương Ưng Bộ Kinh.
Bài kinh Vibhaṅga Sutta chỉ rõ sự khác biệt giữa việc khởi sự tu tập niệm xứ và sự tiến bộ trong quá trình tu tập.
Đó là sự chuyển đổi từ khái niệm sang tu tập, bao gồm quán niệm về bản chất sanh diệt của các pháp.
Bài kinh Vibhaṅga Sutta có nhắc lại đoạn kinh văn: “Vị hành giả sống quán sự sanh khởi trên thân, hay quán sự hoại diệt trên thân, hay quán cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt trên thân.”
Chúng ta lưu ý chỉ ghi nhận các đối tượng được nêu lên trong bốn niệm xứ là chưa đủ để hoàn thành pháp tu tập tuệ quán.
Điều cần phải bổ sung thêm là tri kiến toàn diện và nhất quán về bản chất của sự thay đổi.
Thiền sư Goenka có nói khi một hành giả ứng dụng được tuệ quán vô thường vào mọi sinh hoạt hằng ngày, điều đó sẽ có khả năng thay đổi được thói quen trong tư duy của vị ấy.
Sự kiên trì tu tập tuệ quán vô thường là điều vô cùng cần thiết.
Thường xuyên suy tư về pháp vô thường sẽ dẫn đến sự thay đổi trong cảm nhận chủ quan của chúng ta về thế giới hiện thực bên ngoài; cảm nhận đó thường ưa chuộng những gì là ổn định, không phải thay đổi.
Khi cảm nhận chủ quan và thế giới hiện thực đều phải thay đổi, mọi quan niệm về tính vĩnh hằng và bất biến không còn nữa.
Thay vào đó là quan kiến rõ ràng về thực tại, thật đúng với những gì các pháp đang diễn bày.
Tuệ quán về vô thường phải được áp dụng cho tất cả các pháp, như chúng ta thường nghe nói: sắc uẩn là vô thường, thọ uẩn là vô thường v.v….
Khi còn nghĩ một pháp nào đó là thường hằng hay vững bền, sự giác ngộ sẽ không thể nào thành tựu.
Tri kiến toàn diện về vô thường là nét đặc trưng của đạo Nhập Lưu (Stream-entry), tầng thánh đầu tiên.
Đó là lý do vì sao một bậc thánh nhân Nhập Lưu không bao giờ tin vào một pháp nào là trường tồn, vĩnh cửu (bài kinh Ānisaṃsa Sutta, chương sáu pháp trong Tăng Chi Bộ Kinh).
Còn đối với bậc thánh nhân A La Hán, ý thức về lẽ vô thường của vạn pháp chính là dòng chảy trong tâm thức của chư vị (kệ ngôn Soṇatthera, phẩm 13 kệ ngôn trong Trưởng Lão Tăng Kệ, Tiểu Bộ Kinh).
Trong hệ thống kinh điển Phật giáo nguyên thủy, giáo lý vô thường và duyên khởi được xem là hai nội dung trọng tâm.
Vào đêm thành đạo, Đức Thế Tôn đã hướng tâm đến chân lý vô thường và pháp duyên khởi liên quan đến toàn bộ sự vận hành của pháp giới chúng sanh.
Thuở xưa, ĐỨC PHẬT TỔ VIPASSĪ, vị Phật Tổ trong quá khứ, thành đạt sự giác ngộ cũng thông qua trải nghiệm về hai chân lý nầy (kinh Mahāpadāna Sutta, bài kinh thứ 14 trong Trường Bộ Kinh).

↑ trở lên

CHỈ CÓ SỰ TỈNH THỨC VÀ KHÔNG CHẤP THỦ ĐIỀU GÌ

Chúng ta đọc lại đoạn kinh căn bản trong bài kinh Satipaṭṭhāna Sutta, kinh Niệm Xứ:

“Vị hành giả sống quán thân trên nội thân, hay quán thân trên ngoại thân, hay quán thân trên cả nội thân lẫn ngoại thân.
Vị hành giả sống quán sự sanh khởi trên thân, hay quán sự hoại diệt trên thân, hay quán cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt trên thân.
Vị ấy suy niệm: ‘Có thân nầy’, cho đến mức độ có thể phát sanh trí huệ và duy trì niệm liên tục.
Và vị ấy sống không ràng buộc, không chấp thủ vào điều gì ở thế gian nầy”.

Hai dòng kinh văn đầu đã được Bhikkhu Anālayo giải thích ở các bài trước.

Chúng ta đọc tiếp đoạn kinh: “Vị ấy suy niệm: ‘Có thân nầy’, cho đến mức độ có thể phát sanh trí huệ và duy trì niệm liên tục”.

Vị ấy suy niệm: “Có thân nầy”, nghĩa là vị hành giả huân tập niệm lực với sự chú tâm cao độ.

Vị ấy quán niệm thân trên thân. Đây chỉ là thân thể (body), không phải là chúng sanh, không phải là người nam hay người nữ, không phải là “tôi”, không phải là “của tôi”.

Câu kinh “cho đến mức độ có thể phát sanh trí huệ và duy trì niệm liên tục” có nghĩa là việc tu tập như vậy chỉ có một mục tiêu là duy trì và phát huy vững mạnh niệm và trí huệ.

Pháp niệm thọ, niệm tâm và niệm pháp cũng được hiểu tương tự.

Ở đây điều cần thiết là cách quan sát sự việc một cách khách quan, không tham dự vào hay phản ứng lại sự việc.

Theo sách chú giải Paṭisambhidāmagga, đó là từ bỏ mọi hình thức của sự đồng hóa.

Thoát ra khỏi đồng hóa nghĩa là chúng ta nhận thức được các pháp diễn biến đến và đi chỉ là những hiện tượng nhất thời.

Từ đó, chúng ta không bị dính mắc vào các sự việc hay tự tạo nên một hình ảnh hào nhoáng cho chính mình.

Niệm hay sati được tạo lập nên theo cấu trúc của câu văn: “Có thân nầy”.

Đây là một câu nói trực tiếp, diễn đạt một hình thức nhận dạng của tâm linh.

Hầu hết lời chỉ dẫn trong bài kinh Niệm Xứ đều dùng cấu trúc nầy để diễn đạt sự nhận thức rõ.

Như khi thở vô dài, vị hành giả biết: “Tôi thở vô dài”; khi thở vô ngắn, vị hành giả biết: “Tôi thở vô ngắn” v.v….
Quan niệm, khái niệm, quy ước hay ngôn ngữ là phương tiện rất hữu ích nếu biết khéo sử dụng.

Sự thực hành niệm xứ không bắt buộc các vị hành giả phải từ bỏ hết mọi phương tiện nêu trên.

Ngôn ngữ luôn gắn liền với tư duy. Có một nhà văn đã viết: “Ngôn ngữ là trang phục của tư duy”.

Trong nhà Phật, có một thuật ngữ là khẩu hành (vācisaṅkhāra) để chỉ cho chức năng của tư duy điều khiển cách nói năng. Trước khi nói chúng ta thường suy nghĩ là vì lẽ đó.

Trong quá trình thực hành thiền quán, nếu hành giả biết khéo léo sử dụng các quy ước thế gian, vị ấy sẽ làm vững mạnh thêm nhận thức và sự minh mẫn.

Trong bài kinh Phạm Võng, bài kinh thứ nhất trong Trường Bộ Kinh, Đức Thế Tôn có giảng rằng sự diễn giải sai lầm về thực tại không chỉ xuất phát từ việc luận bàn lý thuyết mà còn đến từ kinh nghiệm thiền định.

Để ngăn ngừa sự sai lầm đó, các hành giả chúng ta cần phải có trong tay “tấm bản đồ hành trình tâm linh”. Bởi vì sự thông suốt Giáo Pháp là yếu tố quan trọng cho sự tiến bộ đúng đắn trên con đường tu tập thiền định.

Đức Thế Tôn có so sánh sự hiểu biết thâm sâu về Giáo Pháp giống như việc trang bị thật đầy đủ cho người lính trước khi lâm trận.

Bài kinh Nagara Sutta, chương bảy pháp trong Tăng Chi Bộ Kinh, có ghi rõ một vị Tỳ Kheo có pháp học giỏi, vị ấy có khả năng ngăn ngừa các bất thiện pháp và tu tập các thiện pháp.

Pháp học chính là nền tảng của đời sống phạm hạnh. Pháp học là một trong các chi phần hỗ trợ cho sự thành tựu chánh kiến (bài kinh Mahavedalla Sutta, bài thứ 43 trong Trung Bộ Kinh).

Quan niệm, khái niệm, quy ước hay ngôn ngữ không tạo nên vấn đề. Vấn đề là cách sử dụng chúng như thế nào mà thôi!

Các bậc thánh nhân luôn sử dụng các phương tiện nêu trên nhưng không hề dính mắc vào bất cứ điều gì.

Phận sự của một vị Tỳ Kheo trong Tăng đoàn trước hết là học hỏi thông suốt giáo lý Phật đà (gandhadhura).

Sau đó, vị hành giả Tỳ Kheo bắt đầu chuyên tâm vào thực hành thiền quán (vipassanādhura).

Hai phận sự quan trọng nêu trên liên quan đến pháp học (pariyatti) và pháp hành (paṭipatti) trong Phật giáo.

Nhờ hoàn thành viên mãn cả hai phận sự mà vị Tỳ Kheo sẽ đạt đến pháp thành (paṭivedha).

Pháp học, pháp hành là hai phận sự có tác dụng hỗ tương.

Chúng ta trở lại việc thực hành thiền quán.

Thiền niệm xứ hay thiền quán có sự khác biệt rõ với việc suy tư tri thức.

Công việc của thiền quán chỉ là để phát sanh trí huệ và kéo dài niệm lâu đến mức có thể theo đúng ý nghĩa của câu kinh: “Vị ấy suy niệm: ‘Có thân nầy’, cho đến mức độ có thể phát sanh trí huệ và duy trì niệm liên tục”.

Khi trí huệ và niệm đã có mặt, mọi vấn đề còn lại như tư duy, suy luận, quan điểm v.v… đều không còn cần thiết nữa.

Một chủ đề thường gặp trong kinh điển Nikāya là lý thuyết suông không thể đem lại sự giác ngộ.

Trong Kinh Thánh Cầu, bài thứ 26 trong Trung Bộ Kinh, Đức Thế Tôn có mô tả sự giác ngộ của Ngài vượt qua mọi hình thức lý luận.

Tinh hoa của đạo Phật là sự thực hành đúng theo Giáo Pháp (Pháp Cú Kinh, kệ ngôn 20).

Phẩm kinh Các Vị Trưởng Lão ghi lại trường hợp có các vị Tỳ Kheo chỉ mới hiểu ý nghĩa của Giáo Pháp mà lầm tưởng đã giác ngộ, rồi tuyên bố mình đắc đạo (Chương mười pháp trong Tăng Chi Bộ Kinh).

Dành cả thời gian để suy tư về Pháp mà chểnh mảng thực hành Pháp là điều mà Đức Thế Tôn rất thường hay khiển trách.

Chúng ta đọc lại câu kinh: “Và vị ấy sống không ràng buộc, không chấp thủ vào điều gì ở thế gian nầy”.

Đến đây, trong tâm của vị hành giả có sự chuyển đổi mang tính bước ngoặt, sự thực hành không còn nhắm tới mục tiêu nữa.

Ở giai đoạn tiến bộ vượt bậc nầy, thực hành thiền quán và mục tiêu của thiền quán hòa nhập lại làm một.

Khi ấy, niệm và trí huệ đã có mặt lại làm tăng trưởng thêm phần năng lực của chính niệm và trí huệ ấy.

Việc hành thiền bây giờ không cần phải cố gắng nữa (effortless effort). An nhiên và tự tại, vị hành giả gác chân lên ngồi thiền như chúng ta đang hít thở khí trời vậy!

Chính đây là thời điểm mà vị hành giả sống “không ràng buộc, không chấp thủ vào điều gì ở thế gian nầy”.

Năng lực thiền quán ở giai đoạn nầy tạo nên một lực hấp dẫn các thiện pháp xung quanh để hỗ trợ cho vị hành giả đạt tới sự giác ngộ.

Sách Paṭisambhidāmagga có giải thích cụm từ “vị ấy sống không ràng buộc” để chỉ cho sự vắng mặt của phiền não tham ái và tà kiến.

Còn “không chấp thủ vào điều gì ở thế gian nầy” nghĩa là vị hành giả không còn đồng hóa mình với các uẩn.

Gạt bỏ hết mọi phiền não vấn vương, vị Tỳ Kheo nhận thức được bản chất rỗng không của vạn pháp.

Với một nội tâm an tịnh và trầm lặng, vắng bặt mọi ý nghĩ “tôi”, và “của tôi”, con đường trực hướng niệm xứ của hành giả đi dần đến hồi kết.

Đối với vị ấy, việc chứng đắc Niết Bàn giờ đây chỉ còn là vấn đề thời gian.

↑ trở lên

PHÁP NIỆM THÂN (KĀYĀNUPASSANĀ)

Ở phần mở đầu của bài kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, Đức Thế Tôn chỉ rõ con
đường đem lại sự thanh tịnh cho chúng sanh.

Đó là bốn niệm xứ, bao gồm niệm thân, niệm thọ, niệm tâm và niệm pháp.

Bhikkhu Anālayo bắt đầu giải thích chi tiết pháp niệm thân với chương sáu của quyển
sách thiền niệm xứ.

Chương sáu có các tiêu đề như sau:

I. Pháp niệm thân

II. Mục tiêu và lợi ích của pháp niệm thân

III. Niệm hơi thở

IV. Bài kinh Niệm Hơi Thở

V. Tứ oai nghi và các hoạt động hằng ngày

VI. Niệm về 32 thể trược và tứ đại

VII. Niệm về tử thi và sự chết

Trước hết, chúng ta tìm hiểu khái quát pháp niệm thân qua tiêu đề

PHÁP NIỆM THÂN

Niệm thân là pháp đầu tiên trong tứ niệm xứ.

Pháp niệm thân bao gồm niệm hơi thở, niệm tứ oai nghi, niệm các hoạt động của thân thể, niệm về 32 thể trược, niệm về tứ đại, và niệm về tử thi.

Các đề mục được biểu hiện qua sơ đồ sau:

Hơi thở → tứ oai nghi → các hoạt động của thân thể → 32 thể trược → tứ đại → tử thi.

Pháp niệm thân sử dụng từ nhấn mạnh “biết rõ” (pajānāti, sampajānakāri), ghi trong hai bước thực tập đầu tiên của niệm hơi thở, ghi trong niệm oai nghi và niệm các hoạt động
của cơ thể.

Niệm hơi thở có cả thảy 16 bước thực tập.

Bước thực tập thứ ba và thứ tư của niệm hơi thở lại được ghi bằng từ “luyện tập” (sikkhati).

Còn niệm thể trược và niệm tứ đại thì dùng từ “quan sát” (paccavekkhati), hai pháp niệm nầy hướng đến cách quan sát phân tích được lập đi lập lại.

Và niệm tử thi thì dùng từ so sánh (upasaṃharati).

Sự thay đổi các động từ như trên diễn bày tiến trình từ động tác quan sát bình thường cho đến dạng phân tích rất tỉ mỉ.

Các pháp niệm thân thường được minh họa bằng nhiều ví dụ.

Như pháp niệm hơi thở được so sánh như người thợ tiện xoay chiếc máy tiện.

Niệm 32 thể trược so sánh với một bao đựng đầy ngũ cốc.

Niệm tứ đại với người đồ tể xẻ thịt một con vật.

Niệm tử thi thì dùng nhiều hình ảnh khác nhau mô tả sự biến dạng của tử thi.

Niệm về thể trược thường gắn liền với tính từ bất tịnh (asuci).

Hơn nữa, trong bài kinh Udāyi Sutta, chương sáu pháp trong Tăng Chi Bộ Kinh, niệm về thể trược và niệm về tử thi được xếp vào pháp tùy niệm (anussati), như vậy hai pháp niệm nầy không chỉ giới hạn trong pháp thiền niệm xứ.

Pháp niệm thân có một vị trí quan trọng, là nền tảng của pháp thiền niệm xứ.

MỤC TIÊU VÀ LỢI ÍCH CỦA PHÁP NIỆM THÂN

Pháp niệm thân (kāyānupassanā) hướng tâm đến khía cạnh bất tịnh của cơ thể, nhưng sự thực tập nầy không phải làm cho chúng ta trở nên khiếp đảm đối với cơ thể của chính mình.

Làm sao để chúng sanh không tham đắm vào thân thể, đó chính là mục tiêu của pháp niệm thân.

Pháp niệm thân hướng sự chú tâm của hành giả đến hình ảnh không đẹp, không thẩm mỹ, không đáng được ưa thích của thân.

Từ đó, hành giả sẽ không tham đắm và dính mắc vào thân thể của chính mình.

Với thái độ đúng đắn đó, chúng ta nhận thức được thân thể nầy chỉ là sản phẩm của các điều kiện, một sản phẩm mà không nên tự đồng hóa vào.

Đức Thế Tôn chỉ rõ thân nầy không thuộc về mình hoặc thuộc về người khác. Thân thể chỉ là sản phẩm của các điều kiện (Phẩm Nhân Duyên, Tương Ưng Bộ Kinh).

Có nhiều bài kinh minh họa sự thực hành và lợi ích của pháp niệm thân với rất nhiều ví dụ.

Bài kinh Sedaka Sutta, Tương Ưng Niệm Xứ, Tương Ưng Bộ Kinh, kể câu chuyện một người đàn ông đội trên đầu một bát đầy dầu, rồi đi qua lại giữa đám đông đang ngắm nhìn một cô gái đẹp vừa ca hát, vừa khiêu vũ.

Theo sau anh ta là một người đàn ông khác cầm thanh gươm bén, sẵn sàng chém rơi đầu nếu anh sơ ý chỉ làm đổ một giọt dầu.

Để không bị hại, người đó phải di chuyển bát dầu với tất cả sự tập trung trong từng bước chân, từng cử động. Anh ta cũng không được phân tâm với đám đông xung quanh.

Sự tập trung của người đàn ông đội bát dầu trong câu chuyện chính là sự tập trung của người hành giả khi thực hành pháp niệm thân.

Hình ảnh của việc đội bát dầu trên đầu là hoạt động thăng bằng của hành giả khi được thực hiện với niệm hay sati.

Một ý nghĩa quan trọng khác trong ví dụ nầy là pháp niệm thân có sự liên hệ với sự chế ngự các căn.

Sự chế ngự các căn thuộc về thân nầy chính là cách chúng ta bảo tồn mạng sống giữa muôn trùng gian nguy và khốn khó.

Sự chế ngự các căn (sáu căn) được minh họa bằng một ví dụ khác trong bài kinh Chappana Sutta, phẩm Sáu Xứ trong Tương Ưng Bộ Kinh.

Bài kinh nêu ví dụ sáu con vật hoang dã bị trói vào một cây cọc vững chắc. Dầu cố vùng vẫy thoát thân đến đâu, rồi chúng cũng phải nằm im bên chân cọc.

Tương tự, pháp niệm thân được so sánh như cây cọc vững chắc để hành giả khéo chế ngự sáu căn.

Một cái tâm dao động luôn tìm kiếm dục lạc thế gian, giống như loài thú hoang dã chạy nhảy khắp mọi nơi.

Nhưng khi pháp niệm thân được tu tập vững mạnh thì các căn sẽ tự động lắng dịu; hình ảnh sáu căn an tịnh giống như sáu con thú hoang được thuần hóa.

Đó là lợi ích thiết thực của pháp niệm thân: vị hành giả khéo hộ trì các căn.

Sách chú giải Nettippakaraṇa có nêu rõ niệm thân giúp cho sáu căn không bị loạn động, phóng túng.

Nếu niệm thân không được tu tập, tâm lý tham ái và chấp thủ rất dễ phát sanh.

Sự chểnh mảng trong pháp niệm thân sẽ làm cho hành giả thích thú trong các cảm thọ rồi dẫn đến tâm lý tham ái (Đại Kinh Đoạn Tận Ái, bài kinh số 38 trong Trung Bộ Kinh).

Bài Kinh Thân Hành Niệm, bài số 119 trong Trung Bộ Kinh, sử dụng nhiều ví dụ sinh động để chỉ cho sự hiệu quả của pháp niệm thân.

Như một cây củi khô, không có nhựa rất dễ dàng để mồi lửa; cũng vậy, đối với ai không tu tập thân hành niệm, Ma vương sẽ tấn công vị ấy, Ma vương sẽ có cơ hội với vị ấy.

Ma vương ở đây chỉ cho các phiền não trong nội tâm.

Ngược lại, thật là khó khăn để nhóm lửa từ cây củi ướt và đầy nhựa. Với sở hành thân hành niệm, vị hành giả có nhiều cơ hội để chế ngự và chiến thắng được phiền não.

Bài Kinh Thân Hành Niệm trình bày pháp niệm thân giống như cách chúng ta đã đọc trong bài Kinh Niệm Xứ.

Hơn nữa, bài Kinh Thân Hành Niệm có ghi thêm chi tiết là pháp niệm thân giúp hành giả chế ngự suy nghĩ tham dục và giúp cho vị ấy tiến bộ rất nhiều khi tu tập thiền chỉ hay thiền chỉ.

Đây là hai lợi ích tiếp theo của pháp niệm thân: chế ngự tham dục và tiến tu thiền chỉ.

Như một người đánh xe thiện xảo có thể điều khiển cỗ xe theo ý muốn; cũng vậy, pháp niệm thân giúp ích cho hành giả tăng trưởng năng lực định tâm.

Từ đó, chúng ta thấy được niệm thân không chỉ trợ duyên cho các pháp niệm trong thiền quán mà còn là cơ sở cho thiền chỉ.

Tập sách Paṭisambhidāmagga có nêu rõ là các đề mục trong pháp niệm thân như niệm hơi thở, niệm sự chết đặc biệt là thích hợp cho tu tập thiền chỉ.

Thông suốt về pháp niệm thân là nền tảng quan trọng cho sự phát triển của cả thiền chỉ lẫn thiền quán.

Các bản kinh Nikāya và các bản chú giải đã dành riêng sự khảo sát rất chi tiết và đầy đủ về pháp niệm thân.

Tôn giả Ānanda, bậc đệ nhất hạnh đa văn, chỉ dẫn cho chúng ta thấy tầm quan trọng của pháp niệm thân: “Niệm thân chính là suối nguồn an lạc, và là người bạn tốt nhất của mỗi hành giả chúng ta”.

Tôn giả Lakuṇḍakabhaddiya đã bày tỏ là nếu có một ước nguyện, Ngài sẽ ước mong cho cả thế giới nầy đều kiên trì thực hành pháp niệm thân:

“Buddho ce me varaṃ dajjā, so ca labbhetha me varo;

Gaṇhehaṃ sabbalokassa, niccaṃ kāyagataṃ satiṃ”

(Trưởng Lão Tăng Kệ, kệ ngôn 468, Tiểu Bộ Kinh)

Nhiều vị thiền sư danh tiếng trong thời hiện đại đã khuyên dạy các thiền sinh với những lời tâm huyết như sau: “Ai không chịu thực hành pháp niệm thân, người đó không thể nào hưởng được hương vị bất tử của Niết Bàn”.

Ngày nay, tại các trung tâm thiền quán với quy mô lớn ở các nước Phật giáo Theravāda, pháp niệm thân là điều thực hành bắt buộc.

↑ trở lên

NIỆM HƠI THỞ (ĀNĀPĀNASATI)

Từ thời xa xưa cho đến ngày nay, niệm hơi thở (ānāpānasati) là sự thực hành phổ biến nhất trong pháp niệm thân.
Đức Thế Tôn rất thường hay vào thiền với đề mục hơi thở. Ngài gọi pháp niệm hơi thở là sự thực hành cao quý và thánh thiện.
Như chúng ta đã biết Đức Bồ Tát Gotama đắc đạo dưới cội Bồ Đề với đề mục thiền hơi thở.
Các bài kinh Nikāya trình bày pháp niệm hơi thở bằng nhiều cách khác nhau.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, trình bày pháp niệm hơi thở với 4 bước thực hành.
Bài Kinh Niệm Hơi Thở, Ānāpānasati Sutta, lại thêm vào 12 bước. Kết hợp lại có cả thảy 16 bước niệm hơi thở.
Điều đó cho thấy sự đa dạng của tiến trình hơi thở như là đề mục thiền định.
Pháp niệm hơi thở đem lại thành quả lớn lao ở cả năng lực tịnh chỉ lẫn tuệ quán.
Kinh Dīpa Sutta thuộc phẩm Tương Ưng Niệm Hơi Thở, Tương Ưng Bộ Kinh, có ghi lại niệm hơi thở giúp cho hành giả chế ngự được phiền não, chứng đắc các tầng thiền sắc giới, chứng đắc các tầng thiền vô sắc giới, và thành đạt sự giải thoát tối hậu.

Đặc tính của pháp niệm hơi thở là sự an tịnh, chính đặc tính nầy giúp cho vị hành giả vững vàng trong tư thế ngồi và tâm tư được lắng dịu.
Khi tâm tư dần được lắng đọng, mọi suy nghĩ lan man lần lần tan biến.
Pháp niệm hơi thở trợ duyên rất nhiều cho người sắp mất, khi đó vị hành giả sẽ trút hơi thở cuối cùng với chánh niệm và tỉnh giác.
Trở lại bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chúng ta đọc đoạn kinh văn mô tả pháp niệm hơi thở:
“Vị Tỳ Kheo đi đến khu rừng, hay gốc cây, hay ngôi nhà trống, rồi vị ấy ngồi xuống.
Vị ấy ngồi với tư thế kiết già, lưng thẳng, đặt niệm trước mặt, và vị ấy hít thở vào ra với niệm.
1. Khi thở vô dài, vị ấy biết: “Tôi thở vô dài”,
Khi thở ra dài, vị ấy biết: “Tôi thở ra dài”.
2. Khi thở vô ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở vô ngắn”,
Khi thở ra ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở ra ngắn”.
3. Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân, tôi sẽ thở ra”.
4. Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành, tôi sẽ thở ra”.
Đoạn kinh văn nêu lên môi trường bên ngoài tĩnh lặng và tư thế ngồi thích hợp cho người ngồi thiền.
Ba nơi được đề cập đến là khu rừng, gốc cây, ngôi nhà trống.
Điều nầy nói lên sự cần thiết của không gian vắng vẻ, thanh tịnh dành cho pháp niệm hơi thở, cũng như các pháp thiền khác.
Tuy nhiên, các vị thiền sư trong thời hiện đại có gợi ý thêm là niệm hơi thở có thể thực hành ở mọi hoàn cảnh và điều kiện!
Kế đến, đoạn kinh trên mô tả về thế ngồi thích hợp: ngồi kiết già và lưng giữ cho được thẳng.
Ở đây, các vị thiền sư nhiều kinh nghiệm có chỉ dẫn thêm cho chúng ta là có thể xếp hai chân ở thế ngồi thoải mái nhất: ngồi kiết già, hay bán già, hay xếp hai chân đối diện nhau.
Tuy trong kinh không có ghi thiền định gắn liền với tư thế ngồi, nhưng ai cũng hiểu thiền tọa là tư thế thích hợp nhất cho tu tập thiền định.
Sau khi ổn định tư thế ngồi, vị hành giả bắt đầu vào thiền bằng cách “đặt niệm trước mặt” (parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā).
Cụm từ “đặt niệm trước mặt” được hiểu theo nghĩa đen lẫn nghĩa bóng.
Theo sát nghĩa, trước mặt để chỉ cho vùng mũi. Đặt niệm trước mặt ở đây được hiểu là hành giả theo dõi hơi thở ở nơi mũi.
Nhưng nếu hiểu theo nghĩa bóng, đặt niệm trước mặt có nghĩa là niệm trong tâm hành giả đã được xác lập.
Hành giả bắt đầu hướng tâm tới hơi thở và đạt đến sự chú tâm cao nhất.
Qua khảo sát các văn bản trong kinh Nikāya, trong Abhidhamma lẫn chú giải, tác giả Bhikkhu Anālayo nhận định là ý nghĩa của đặt niệm trước mặt hiểu theo nghĩa bóng có vẻ thích hợp hơn.
Nhiều vị thiền sư thời hiện đại hướng dẫn các thiền sinh rất hiệu quả khi theo dõi hơi thở mà không phải quan tâm đến vùng mũi.
Có vị theo dõi hơi thở ở vùng ngực, có vị lại theo dõi sự chuyển động hơi gió ở phần bụng, có vị thì theo dõi trực tiếp nơi hơi thở, không phụ thuộc bộ phận nào của cơ thể.
Tiếp theo là phần chỉ dẫn theo dõi hơi thở: “Và vị ấy hít thở vào ra với niệm”, (So satova assasati, satova passasati).
Chúng ta đọc lại đoạn kinh văn:
1. Khi thở vô dài, vị ấy biết: “Tôi thở vô dài”
Khi thở ra dài, vị ấy biết: “Tôi thở ra dài”.
2. Khi thở vô ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở vô ngắn”
Khi thở ra ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở ra ngắn”.
Đây là hai bước đầu tiên trong thực tập pháp niệm hơi thở.
Ở đây, vị hành giả ý thức về độ dài hay ngắn của hơi thở.
Điều nầy không có nghĩa là chúng ta chủ động điều khiển hơi thở.
Thật ra, ý thức được sự thay đổi độ dài hay ngắn của hơi thở biểu hiện cho hơi thở tự nhiên trở nên ngắn lại và vi tế hơn khi niệm được duy trì liên tục.
Lúc nầy, thân và tâm của hành giả đã trở nên rất an tịnh.
Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, so sánh việc thực tập trên giống như một người thợ tiện thiện xảo, tập trung quay chiếc máy tiện với các vòng quay dài hay ngắn.
Như người thợ tiện làm ra nhiều tấm kim loại càng mỏng và càng tinh vi hơn; cũng vậy, vị hành giả quan sát thấy rõ hơi thở của mình, từ lúc dài và thô đã trở nên ngắn lại và vi tế hơn.
Trong việc thực tập niệm hơi thở, càng về sau chúng ta sẽ nhận thấy hơi thở càng trở nên mong manh và vi tế.
Sách Paṭisambhidāmagga so sánh hiện tượng nầy giống với việc chú tiểu đánh chuông vào giờ công phu chiều.
Ban đầu tiếng chuông nghe lớn và ngân dài, nhưng đến lúc dứt hồi chuông, tiếng chuông nhỏ dần, nhỏ dần, rồi chỉ còn âm vang ngân nga.
Sau hai bước thực tập đầu tiên, bài kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn tiếp hai bước thực tập còn lại.
3. Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở ra”.
4. Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành tôi sẽ thở ra”.
Bước thứ ba và bước thứ tư giới thiệu một động từ khác thay thế cho tiến trình.
Thay vì “tôi biết” (pajānāti), bài kinh ghi là “tôi luyện tập” (sikkhati).
Điều nầy có nghĩa là hai bước thực tập đầu tiên chỉ ở giai đoạn chuẩn bị, sang hai bước tiếp theo mới thật sự là luyện tập công phu.
Từ “luyện tập” nói lên sự dụng công rất nhiều của vị hành giả ở giai đoạn nầy, do tăng dần mức độ khó ở các bước thực tập tiếp theo.
Trong cấu trúc của bài Kinh Niệm Hơi Thở, niệm hay sati bắt đầu tiến hành qua 16 bước, từ đề mục hơi thở rồi liên kết với các cảm thọ, với tâm thức, rồi đến các pháp.
Niệm về hơi thở không chỉ giới hạn trong sự thay đổi của tiến trình hít thở, nó còn liên hệ đến các phương diện khác của trải nghiệm chủ quan.
Pháp niệm hơi thở được xem là một phương tiện diệu dụng để hành giả quay vào nội tâm, hồi quang phản tỉnh.
Chúng ta đọc lại câu kinh văn:
Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
 “Sabbakāyapaṭisaṃvedī assasissāmī’ti sikkhati,
Sabbakāyapaṭisaṃvedī passasissāmī’ti sikkhati”.
Trong câu kinh trên, cụm từ “toàn thân” hiểu theo sát nghĩa là toàn bộ cơ thể.
Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở vào, thở ra nghĩa là hành giả theo dõi hơi thở và sự tác động của nó lên khắp cơ thể.
Tuy nhiên, các bản chú giải lại giải thích theo nghĩa bóng, “toàn thân” là để chỉ cho tiến trình hít thở.
Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở vào, thở ra có nghĩa là hành giả ghi nhận suốt các chặng đường từ chặng đầu, chặng giữa, và chặng cuối của từng hơi thở.
Công việc đến đây đã bắt đầu khó khăn!
Lời giải thích trên có cơ sở ngay từ bài Kinh Niệm Hơi Thở, khi Đức Thế Tôn xác nhận hơi thở chính là thân hành (kāyasaṅkhāra).
Tập sách Thanh Tịnh Đạo (Visuddhimagga) giải thích câu kinh: Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở vào” nghĩa là: Tôi sẽ thở vào, trong khi đó, làm cho luồng hơi thở vào ở chặng đầu, chặng giữa và chặng cuối, luôn được nhận biết rõ.
Câu kinh “Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở ra” được hiểu tương tự.
Nghĩa là tôi sẽ thở ra, trong khi đó, làm cho luồng hơi thở ra ở chặng đầu, chặng giữa và chặng cuối, luôn được nhận biết rõ.
Như vậy, vị hành giả duy trì niệm liên tục, nhận biết rõ ở cả ba chặng của từng hơi thở vô, hơi thở ra.
Đó là ý nghĩa của “cảm nhận toàn thân”.
Chúng ta để ý ở hai bước thực tập đầu tiên của niệm hơi thở, hành giả chỉ cần nhận biết hơi thở vào ra, không cần phải làm gì thêm.
Nên câu kinh văn được dùng ở thì hiện tại: Thở vô dài, vị ấy biết: “Tôi thở vô dài” v.v….
Nhưng ở bước thực tập thứ ba, hành giả cần phải dụng công hơn để làm sanh khởi sự nhận biết rõ.
Nên câu kinh văn được sử dụng ở thì vị lai: “Cảm nhận toàn thân, tôi sẽ thở ra” v.v….
Bắt đầu từ đây trở đi, nỗ lực của hành giả là làm cho khởi lên sự sáng suốt, hoàn toàn ý thức rõ rệt hoạt động của hệ hô hấp.
Trên đây là lời giải thích chi tiết của tập sách Thanh Tịnh Đạo cho bước thực tập thứ ba.
Chúng ta sang bước thực tập thứ tư với câu kinh văn:
Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assasissāmī’ti sikkhati,
Passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ passasissāmī’ti sikkhati”.
Tập sách Thanh Tịnh Đạo tiếp tục giải thích bước thứ tư là tôi sẽ thở vào, thở ra đồng thời làm cho an tịnh, làm cho tịnh chỉ các thân hành thô tháo.
Khi vị hành giả chưa gắn kết với đề mục thiền định, thân và tâm của vị ấy còn bị dao động, ví dụ như tư thế ngồi còn chưa vững.
Khi thân và tâm còn dao động thì hơi thở của vị ấy còn rất thô, hơi thở hổn hển.
Nhưng khi vị hành giả đã nắm bắt được đề mục thiền định, thân và tâm của vị ấy trở nên an tịnh và vững chải.
Khi thân và tâm trở nên an tịnh thì hơi thở của hành giả không còn thô nữa. Nó trở nên êm dịu và vi tế đến nỗi vị ấy không ý thức được mình còn thở hay là không nữa.
Do đó, khi mà thân và tâm còn dao động thì hơi thở có vẻ gấp gáp, thô tháo. Nhưng khi thân và tâm được an tịnh thì hơi thở tự nhiên trở nên được lắng dịu.
Như một người đang chạy rất nhanh rồi chợt dừng lại. Khi đó anh ta sẽ thở liên tục, đôi khi thở cả bằng miệng. Nhưng nghỉ ngơi một hồi thì hơi thở sẽ êm dịu dần, sẽ trở lại bình thường.
Như vậy, các bản kinh văn Nikāya, các bản chú giải đã giải thích rất chi tiết bốn bước thực tập cách niệm hơi thở được mô tả qua bài kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta:
1. Khi thở vô dài, vị ấy biết: “Tôi thở vô dài”,
Khi thở ra dài, vị ấy biết: “Tôi thở ra dài”.
2. Khi thở vô ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở vô ngắn”,
Khi thở ra ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở ra ngắn”.
3. Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm nhận toàn thân tôi sẽ thở ra”.
4. Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành tôi sẽ thở ra”.
Cả bốn bước thực tập trên đây là cơ sở cho sự xác lập niệm trong pháp niệm thân, và hướng tới việc phát huy năng lực của niệm kết nối với các cảm thọ, tâm thức và các pháp.
Giai đoạn nâng cao đó được mô tả qua 16 bước thực tập trong bài Kinh Niệm Hơi Thở, Ānāpānasati Sutta.

BÀI KINH NIỆM HƠI THỞ
ĀNĀPĀNASATI SUTTA
Bài Kinh Niệm Hơi Thở, Ānāpānasati Sutta, là bài kinh số 118 trong Trung Bộ Kinh.
Bài Kinh Niệm Hơi Thở trình bày pháp niệm hơi thở với 16 bước thực tập tuần tự.
Cả 16 bước chia ra thành bốn bộ bốn (the tetrad), mỗi bộ bốn tương ứng với một pháp niệm xứ như sau:
I. Bộ bốn thứ nhất liên quan đến niệm thân
1. Khi thở vô dài, vị ấy biết: “Tôi thở vô dài”,
Khi thở ra dài, vị ấy biết: “Tôi thở ra dài”.
2. Khi thở vô ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở vô ngắn”,
Khi thở ra ngắn, vị ấy biết: “Tôi thở ra ngắn”.
3. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác toàn thân, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác toàn thân, tôi sẽ thở ra”.
4. Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “An tịnh thân hành, tôi sẽ thở ra”.
II. Bộ bốn thứ hai liên quan đến niệm thọ
5. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác hỷ thọ, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác hỷ thọ, tôi sẽ thở ra”.
6. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác lạc thọ, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác lạc thọ, tôi sẽ thở ra”.
7. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác tâm hành, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác tâm hành, tôi sẽ thở ra”.
8. Vị ấy luyện tập: “An tịnh tâm hành, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “An tịnh tâm hành, tôi sẽ thở ra”.
III. Bộ bốn thứ ba liên quan đến niệm tâm
9. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác về tâm, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác về tâm, tôi sẽ thở ra”.
10. Vị ấy luyện tập: “Với tâm hân hoan, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Với tâm hân hoan, tôi sẽ thở ra”.
11. Vị ấy luyện tập: “Với tâm định tĩnh, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Với tâm định tĩnh, tôi sẽ thở ra”.
12. Vị ấy luyện tập: “Với tâm giải thoát, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Với tâm giải thoát, tôi sẽ thở ra”.
IV. Bộ bốn thứ tư liên quan đến niệm pháp
13. Vị ấy luyện tập: “Quán vô thường, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán vô thường, tôi sẽ thở ra”.
14. Vị ấy luyện tập: “Quán ly tham, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán ly tham, tôi sẽ thở ra”.
15. Vị ấy luyện tập: “Quán đoạn diệt, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán đoạn diệt, tôi sẽ thở ra”.
16. Vị ấy luyện tập: “Quán từ bỏ, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán từ bỏ, tôi sẽ thở ra”.
Bộ bốn thứ nhất liên quan đến niệm hơi thở đã được giải thích ở bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta.
Sau khi thực tập niệm hơi thở liên quan đến bộ bốn thứ nhất, chúng ta tìm hiểu tiếp bộ bốn thứ hai.
II. Bộ bốn thứ hai liên quan đến niệm thọ
Bước thực tập thứ năm
5. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác hỷ thọ, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác hỷ thọ, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Pītipaṭisaṃvedī assasissāmī’ti sikkhati,
Pītipaṭisaṃvedī passasissāmī’ti sikkhati”.
Tập Kinh Thanh Tịnh Đạo (Visuddhimagga) giải thích bước thứ năm như sau:
Vị hành giả luyện tập cảm giác hỷ thọ, rồi sẽ thở vào, thở ra.
Ở đây, vị ấy cảm giác hỷ thọ từ hai tầng thiền đầu: sơ thiền, nhị thiền.
Sau khi nhập vào sơ thiền hoặc nhị thiền rồi xuất ra từ hai tầng thiền trên, vị hành giả lấy thọ hỷ trong hai tầng thiền trên để kết hợp với việc theo dõi hơi thở vào, hơi thở ra.
Bước thực tập thứ sáu
6. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác lạc thọ, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác lạc thọ, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Sukhapaṭisaṃvedī assasissāmī’ti sikkhati,
Sukhapaṭisaṃvedī passasissāmī’ti sikkhati”.
Sách Thanh Tịnh Đạo giải thích cũng tương tự như trên.
Bước thực tập thứ sáu thay thế thọ hỷ bằng thọ lạc và liên kết với tầng thiền thứ ba.
Hỷ và lạc dường như giống nhau nhưng thật ra là hai pháp riêng rẽ.
Cả hai đều thuộc về tâm sở (cetasika), nhưng hỷ thuộc về hành uẩn, còn lạc thuộc về thọ uẩn.
Hỷ là niềm vui, niềm hoan hỷ. Còn lạc là sự thọ hưởng niềm vui, niềm hoan hỷ ấy.
Như một người đi ngoài trời giữa trưa nắng gắt. Anh ta nhìn thấy bên đường một cây cổ thụ, liền phát sanh lên trong tâm sự vui mừng. Đó là hỷ.
Đi vào bên trong bóng cây rồi ngồi xuống nghỉ mát. Đó là lạc, thọ hưởng sự an lạc của bóng cây mát mẻ.
Dường như cách giải thích của Kinh Thanh Tịnh Đạo có vẻ giới hạn các bước thực tập trên trong phạm vi của thiền chỉ (samatha).
Nghĩa là chỉ vị hành giả đạt đến sơ thiền, nhị thiền, tam thiền mới có thể thực hiện được các bước thứ năm và thứ sáu.
Tuy nhiên, Bhikkhu Anālayo có lý giải là hỷ và lạc không chỉ phát sanh lên do đắc thiền, mà có thể từ sự thành đạt của tuệ quán.
Như Pháp Cú Kinh có diễn tả: “Khi hành giả thấy được với tuệ quán sự sanh khởi và sự hoại diệt của ngũ uẩn, tâm của vị ấy tràn đầy hỷ và lạc”, (câu kệ ngôn 374).
Như vậy, các bước thực tập trên được thực hành trong phạm vi của thiền chỉ lẫn thiền quán.
Chúng ta đọc tiếp bước thực tập thứ bảy:
7. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác tâm hành, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác tâm hành, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn Pāli là:
“Cittasaṅkhārapaṭisaṃvedī assasissāmī’ti sikkhati,
Cittasaṅkhārapaṭisaṃvedī passasissāmī’ti sikkhati”.
Ở các bước thực tập trước, chúng ta đã gặp thuật ngữ thân hành (kāyasaṅkhāra). Thân hành chính là hơi thở vào, hơi thở ra.
Còn tâm hành là pháp gì?
Tâm hành là để chỉ cho hai pháp là thọ (cảm giác) và tưởng (tri giác), hay nói khác đi thọ uẩn và tưởng uẩn chính là tâm hành (cittasaṅkhāra).
Sách Thanh Tịnh Đạo có giải thích là: “Thọ và tưởng thuộc về tâm, hai pháp nầy luôn gắn liền với tâm, cho nên được gọi là tâm hành”.
Với bước thực tập thứ bảy, vị hành giả hướng tâm đến thọ và tưởng ở trong tầng thiền thứ tư, đệ tứ thiền, rồi vị ấy thở vào, thở ra.
Chúng ta đọc tiếp bước thực tập thứ tám, bước cuối trong bộ bốn thứ hai của pháp niệm hơi thở.
8. Vị ấy luyện tập: “An tịnh tâm hành, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “An tịnh tâm hành, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Passambhayaṃ cittasaṅkhāraṃ assasissāmī’ti sikkhati,
Passambhayaṃ cittasaṅkhāraṃ passasissāmī’ti sikkhati”.
Vị hành giả luyện tập làm cho các tâm hành từ thô trở nên tế, làm cho thọ và tưởng ở trong cả bốn tầng thiền từ thô sơ trở nên vi tế, rồi thở vào, thở ra.
Cách giải thích giống như phần trình bày ở đoạn hành giả an tịnh thân hành rồi thở vào, thở ra.
Chúng ta thấy rõ qua các bước thực tập, độ khó đã tăng dần lên.
Từ bước thứ năm cho đến bước thứ tám là cách thực tập niệm hơi thở liên quan đến pháp niệm thọ.
Chúng ta sẽ tìm hiểu bước thực tập tiếp theo liên quan đến pháp niệm tâm.
Sau khi thực tập niệm hơi thở liên quan đến bộ bốn thứ hai, chúng ta tìm hiểu tiếp bộ bốn thứ ba với bốn bước thực tập, từ bước thứ 9 đến bước thứ 12.
III. Bộ bốn thứ ba liên quan đến niệm tâm
9. Vị ấy luyện tập: “Cảm giác về tâm, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Cảm giác về tâm, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Cittapaṭisaṃvedī assasissāmī’ti sikkhati,
Cittapaṭisaṃvedī passasissāmī’ti sikkhati”.
Cụm từ “cảm giác về tâm” liên quan đến cả bốn tầng thiền: sơ thiền, nhị thiền, tam thiền và tứ thiền.
Sách Thanh Tịnh Đạo giải thích là khi vị hành giả theo dõi hơi thở vào, hơi thở ra, tâm của vị ấy nắm bắt hoạt động của hơi thở theo hai cách: đề mục và sự không mê mờ.
Vị hành giả lấy đề mục là hơi thở để nhập vào các tầng thiền, từ sơ thiền cho đến tứ thiền.
Khi xuất ra khỏi các tầng thiền đó, hành giả thấy rõ ràng chuyển động của hơi thở, sáng tỏ, không mê mờ.
Đây là ý nghĩa của sự thực tập “cảm giác về tâm, tôi sẽ thở vào và thở ra”.
Chúng ta tìm hiểu bước thực tập tiếp theo.
10. Vị ấy luyện tập: “Với tâm hân hoan, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Với tâm hân hoan, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Abhippamodayaṃ cittaṃ assasissāmī’ti sikkhati,
Abhippamodayaṃ cittaṃ passasissāmī’ti sikkhati”.
Thế nào là ý nghĩa của sự thực tập “với tâm hân hoan, tôi sẽ thở vào, thở ra”.
Tâm hân hoan, hoan hỷ, phấn khởi phát sanh theo hai cách là định và huệ.
Theo cách thứ nhất là định, khi hành giả nhập vào hai tầng thiền đầu tiên là sơ thiền và nhị thiền, ở nơi đó có mặt của pháp hỷ, sự hoan hỷ.
Chính thời điểm đó, tâm của hành giả ấy vui, hoan hỷ, hân hoan.
Theo cách thứ hai là huệ, hành giả nhập vào hai tầng thiền là sơ thiền và nhị thiền.
Ở nơi đó có mặt của pháp hỷ, sau khi xuất ra khỏi hai tầng thiền trên vị ấy quán sát chính sự sanh diệt của pháp hỷ (pháp hỷ có mặt rồi biến mất).
Khi đó, vị hành giả khởi lên sự hoan hỷ, hân hoan ở trong tâm.
Đó là cách giải thích của sách Thanh Tịnh Đạo về ý nghĩa của sự thực tập “với tâm hân hoan, tôi sẽ thở vào và thở ra”.
Tiếp tục bước thực tập thứ 11.
11. Vị ấy luyện tập: “Với tâm định tĩnh, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Với tâm định tĩnh, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Samādahaṃ cittaṃ assasissāmī’ti sikkhati,
Samādahaṃ cittaṃ passasissāmī’ti sikkhati”. 
Với tâm định tĩnh có nghĩa là vị hành giả đặt tâm, để tâm khắn khít trên đề mục bằng phương tiện là các tầng thiền, từ sơ thiền đến tứ thiền.
Hoặc là vị hành giả sau khi nhập vào các tầng thiền rồi xuất ra khỏi đó, vị ấy thấy chính cái tâm liên hệ đến thiền là sanh diệt.
Rồi phát sanh lên tuệ quán, tâm của hành giả trở nên vững chắc và định tĩnh ở ngay sát na tuệ quán đó.
Đó là ý nghĩa của sự thực tập “với tâm định tĩnh, tôi sẽ thở vào và thở ra”.
Chúng ta đọc tiếp bước thực tập thứ mười hai, bước cuối trong bộ bốn thứ ba của pháp niệm hơi thở.
12. Vị ấy luyện tập: “Với tâm giải thoát, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Với tâm giải thoát, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Vimocayaṃ cittaṃ assasissāmī’ti sikkhati,
Vimocayaṃ cittaṃ passasissāmī’ti sikkhati”.
Thế nào là sự giải thích của sự thực tập “với tâm giải thoát, tôi sẽ thở vào và thở ra”?
Trước hết là nói về định lực.
Với sơ thiền, vị hành giả làm cho tâm giải thoát khỏi năm triền cái.
Với nhị thiền, vị hành giả làm cho tâm giải thoát khỏi tầm và tứ.
Với tam thiền, vị hành giả làm cho tâm giải thoát khỏi pháp hỷ.
Với tứ thiền, vị hành giả làm cho tâm giải thoát khỏi lạc và khổ.
Đó là cách thức “với tâm giải thoát” bằng định lực.
Còn với tuệ quán, khi nhập vào các tầng thiền rồi xuất ra khỏi đó, vị hành giả quán xét chính tâm thiền là sanh diệt (các tâm thiền sanh lên rồi diệt đi).
Vị ấy dùng tuệ quán để làm cho tâm giải thoát khỏi vô thường tưởng bằng quán niệm pháp vô thường.
Giải thoát khỏi lạc tưởng bằng quán niệm pháp khổ não.
Giải thoát khỏi ngã tưởng bằng quán niệm pháp vô ngã.
Giải thoát khỏi sự ưa thích bằng quán niệm pháp nhàm chán.
Giải thoát khỏi sự tham dục bằng quán niệm pháp ly tham.
Giải thoát khỏi sự sinh khởi bằng quán niệm pháp đoạn diệt.
Đó là cách thức “với tâm giải thoát” bằng tuệ quán.
Trên đây là sự giải thích của Kinh Thanh Tịnh Đạo cho cách luyện tập “với tâm giải thoát, tôi thở vào và thở ra”.
Chúng ta sẽ tìm hiểu bước thực tập tiếp theo liên quan đến phần niệm pháp.
Chúng ta tìm hiểu tiếp bộ bốn cuối với bốn bước thực tập, từ bước thứ 13 đến bước thứ 16.
IV. Bộ bốn thứ tư liên quan đến niệm pháp
13. Vị ấy luyện tập: “Quán vô thường, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán vô thường, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli là:
“Aniccānupassī assasissāmī’ti sikkhati,
Aniccānupassī passasissāmī’ti sikkhati”.
Thế nào là quán vô thường?
Quán vô thường nghĩa là pháp vô thường cần phải hiểu biết, pháp quán vô thường cần phải hiểu biết, và vị hành giả thực hành pháp quán vô thường cần phải hiểu biết.
Pháp vô thường là gì? Chính là năm uẩn: sắc uẩn, thọ uẩn, tưởng uẩn, hành uẩn và thức uẩn.
Năm uẩn là vô thường bởi vì năm uẩn luôn trong tiến trình phát sanh, hoại diệt và thay đổi liên tục.
Pháp quán vô thường là gì? Là quán xét các uẩn luôn phát sanh, hoại diệt và thay đổi.
Còn vị hành giả thực hành pháp quán vô thường là vị thực tập pháp quán nêu trên.
Bằng cách quán pháp vô thường như vậy, vị hành giả thở vào và thở ra.
Bước thực tập tiếp theo:
14. Vị ấy luyện tập: “Quán ly tham, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán ly tham, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli:
“Virāgānupassī assasissāmī’ti sikkhati,
Virāgānupassī passasissāmī’ti sikkhati”.
Ở đây, có hai loại ly tham: ly tham từ sự hoại diệt và sự ly tham tuyệt đối.
Ly tham từ sự hoại diệt là hành giả phát sanh lên tâm lý ly tham khi nhận thấy sự hoại diệt của các pháp hành. Đây thuộc về tuệ quán.
Ly tham tuyệt đối là để chỉ cho Niết Bàn, trong tâm hành giả phát sanh lên đạo siêu thế.
Khi vị hành giả thở vào, thở ra, trong tâm của vị ấy phát sanh lên tuệ quán và tâm đạo siêu thế.
Đây là sự giải thích bước thực tập thứ 14 trong bộ bốn cuối của pháp niệm hơi thở.
Chúng ta tìm hiểu hai bước thực tập niệm hơi thở sau cùng, thuộc bộ bốn thứ tư liên quan đến phần niệm pháp
15. Vị ấy luyện tập: “Quán đoạn diệt, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán đoạn diệt, tôi sẽ thở ra”.
Nguyên văn bằng Pāli:
“Nirodhānupassī assasissāmī’ti sikkhati,
Nirodhānupassī passasissāmī’ti sikkhati”.
Thế nào là quán đoạn diệt?
Quán đoạn diệt ở đây là quán về pháp Niết Bàn.
Niết Bàn là sự chấm dứt, sự đoạn diệt khổ đau trong đời sống.
Vị hành giả thở vào và thở ra, đồng thời quán niệm về pháp Niết Bàn.
Bước luyện tập tiếp theo:
16. Vị ấy luyện tập: “Quán từ bỏ, tôi sẽ thở vào”, (paṭinissaggānupassī assasissāmī’ti sikkhati),
Vị ấy luyện tập: “Quán từ bỏ, tôi sẽ thở ra”, (paṭinissaggānupassī passasissāmī’ti sikkhati).
Thế nào là quán từ bỏ?
Từ bỏ ở đây có hai loại: từ bỏ theo cách xả ly và từ bỏ theo cách thâm nhập, cả hai cách để chỉ cho tuệ quán và đạo siêu thế.
Tuệ quán từ bỏ theo cách xả ly nghĩa là vị hành giả xả ly hay đoạn tận hoàn toàn các phiền não.
Đạo siêu thế từ bỏ theo cách thâm nhập nghĩa là hành giả sau khi xả ly phiền não, vị ấy chứng đắc được Niết Bàn, thâm nhập vào Niết Bàn.
Hành giả luyện tập thở vào và thở ra, đồng thời sở hữu cả hai tuệ quán và đạo siêu thế.
Như vậy, 16 bước niệm hơi thở trong bài Kinh Niệm Hơi Thở được giải thích chi tiết qua các kinh văn và chú giải.

↑ trở lên

BỐN OAI NGHI VÀ CÁC HOẠT ĐỘNG

Sau pháp niệm hơi thở, Bhikkhu Anālayo trình bày tiếp sự thực hành niệm bốn oai nghi và chú tâm đến các hoạt động của cơ thể.

Bài kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn niệm bốn oai nghi như sau:

Khi đang đi, vị Tỳ Kheo biết: “Tôi đang đi”,
Khi đang đứng, vị Tỳ Kheo biết: “Tôi đang đứng”,
Khi đang ngồi, vị Tỳ Kheo biết: “Tôi đang ngồi”,
Khi đang nằm, vị Tỳ Kheo biết: “Tôi đang nằm”,

Ở bất cứ oai nghi nào, vị Tỳ Kheo đều biết rõ.

Theo sự chỉ dẫn trên, vị hành giả liên tục có ý thức rõ về mọi hoạt động của cơ thể.
Dầu đứng, đi, ngồi hay nằm, tâm của vị ấy luôn gắn liền với các oai nghi, chớ không suy nghĩ lan man, chuyện nầy sang chuyện khác.
Sự thực tập nầy giúp cho chúng ta làm vững chắc thêm nền tảng của pháp niệm thân.
Ở bất kỳ oai nghi hay tư thế nào vị hành giả đều chú tâm nhận biết, nhờ vậy mà những hoạt động rất đỗi bình thường lại trở thành điều kiện cho sự phát triển tâm linh.
Nếu chuyên tâm thực hành được như vậy, khả năng tập trung của chúng ta sẽ lần lần được cải thiện.
Pháp niệm bốn oai nghi không chỉ là cách huân tập niệm; bốn oai nghi còn là đề mục cho sự phát triển tuệ quán.
Câu kệ ngôn số 570 trong Trưởng Lão Tăng Kệ (Tiểu Bộ Kinh), có ghi lại sự điều chỉnh các tư thế đi lại có tác động tới bộ phận xương và gân trong cơ thể.
Hơn nữa, kinh Thanh Tịnh Đạo (Visuddhimagga) còn chia nhỏ ra từng bước chân đi tới, đi lui (thiền hành) của vị hành giả.
Mỗi bước chân thiền hành như vậy có liên hệ với bốn nguyên tố (tứ đại): đất, nước, lửa và gió!
Như bước chân đặt xuống mặt đất là phần nổi trội của nguyên tố đất và nguyên tố nước.
Còn bước chân nhấc lên, dở lên thuộc về nguyên tố lửa và nguyên tố gió.
Chúng ta tìm hiểu sang một ý khác.
Một số bài kinh Nikāya có chỉ ra các oai nghi được sử dụng linh hoạt để loại bỏ suy nghĩ bất thiện ở trong tâm, như sợ hãi, tham dục, nóng giận v.v….
Điều nầy có nghĩa không chỉ ngồi thiền mới có thể loại trừ bất thiện pháp, mà điều đó có thể diễn ra ở mọi tư thế, ở bất cứ tình huống nào.
Các văn bản chú giải thường chỉ dẫn các tính cách khác nhau của hành giả được áp dụng cho các tư thế thiền.
Đi vào thực hành, tư thế đứng và tư thế đi là thích hợp cho các hành giả có khuynh hướng thiên về tham (rāgacarita).
Còn tư thế ngồi và tư thế nằm lại thích hợp cho hành giả có cơ tánh sân (dosacarita).
Thiền sư Ajahn Chah nói lên kinh nghiệm của Ngài như sau:
Nhiều người nghĩ rằng ngồi càng lâu sẽ phát sanh trí huệ. Điều đó không đúng. Bởi vì trí huệ phát sanh từ tâm niệm trong mọi tư thế, chớ không riêng tư thế nào.
Điều quan trọng là hãy quan sát mọi diễn biến ở trong tâm, chớ không phải cố gắng ngồi trong trạng thái không thoải mái hay với đôi chân tê nhức.
Không thể có được điều kỳ diệu nào từ việc chỉ ngồi im một chỗ.
Điều kỳ diệu đến từ nội tâm thanh tịnh và trong sáng!
Một ý khác là hành giả hãy quan sát sự tương tác giữa các tư thế và diễn biến của tâm thức.
Có trường hợp là trạng thái tâm được biểu hiện qua tư thế đứng, đi, ngồi hoặc nằm.
Lại có trường hợp là điều kiện và chuyển động của cơ thể lại gây tác động đến tâm.
Có sự tương tác qua lại giữa thân và tâm.
Cho nên, hiểu biết về thân sẽ giúp chúng ta hiểu biết về tâm và ngược lại.
Niệm bốn oai nghi là cơ sở để tìm hiểu sự tác động có điều kiện của thân đối với tâm.
Trong sinh hoạt hằng ngày, chúng ta sử dụng bốn oai nghi chính là đi, đứng, nằm và ngồi.
Thực hành niệm bốn oai nghi đôi khi dẫn tới suy nghĩ là có một tự ngã hiện hữu trong các hoạt động đó, như tôi đi, anh đi, chị ấy đi v.v….
Bài kinh Gaddula Sutta thuộc Tương Ưng Uẩn, Tương Ưng Bộ Kinh, có ghi lại quan niệm sai lầm của phần đông là đồng hóa tự ngã với mọi hoạt động.
Niệm bốn oai nghi chủ yếu để đem lại sự nhận thức về bản chất vô ngã của cơ thể.
Kinh Đạo Vô Ngại Giải, Paṭisambhidāmagga, có chỉ ra sự khác biệt rõ rệt giữa chuyện đi đứng thông thường với việc thực hành niệm oai nghi trong thiền quán là vị hành giả luôn giữ trong tâm câu hỏi: “Ai đi đây? Việc đi nầy thuộc về ai?”.
Áp dụng câu hỏi trên cho cả bốn oai nghi, hành giả sẽ loại trừ được ý niệm về cái tôi hay cái ta đang hành động.
Hành giả có thể thành đạt tuệ quán nếu biết hướng sự chú tâm tới sự điều chỉnh hay thay đổi các oai nghi.
Người hành thiền với một tư thế trong thời gian lâu, khi đó hiện tượng đau nhức tứ chi sẽ tự động sanh lên, như lúc chúng ta ngồi thiền hàng giờ liền.
Để hóa giải cơn đau chỉ có cách là hãy thay đổi tư thế, từ ngồi sang đi, đứng hay là nằm xuống.
Thay đổi các tư thế như vậy để giảm thiểu các cơn đau luôn tiềm ẩn trong sắc thân tứ đại nầy.
Sách Thanh Tịnh Đạo, Visuddhimagga, có ghi là đặc tính của sự khổ thường bị che dấu bởi sự thay đổi các oai nghi liên tục.
Chúng ta hình dung một người bệnh nặng phải nằm trên giường bệnh trong nhiều ngày liền. Sự khổ trong thân nầy tức khắc hiển hiện nơi người bệnh đó.
Ngôn ngữ trong nhà thiền thường gọi việc đi kinh hành, đi qua đi lại với chánh niệm, là thiền hành.
Đức Thế Tôn thường đi thiền hành vào lúc sắp rạng đông và cả thời gian vào ban ngày.
Các vị Tỳ Kheo thường đi thiền hành thành từng nhóm. Chư vị thánh nhân đi chậm rãi và khoan thai với từng bước chân giải thoát xung quanh khuôn viên Kỳ Viên Tịnh Xá.
Thiền hành là sự thực hành rất cần thiết và quan trọng!
Bài Kinh Thiền Hành, Cankama Sutta, thuộc chương năm pháp Tăng Chi Bộ Kinh, ghi lại lợi ích của thiền hành là hành giả có sức khỏe tốt, thức ăn dễ tiêu hóa và thiền định phát sanh lúc thiền hành như vậy sẽ duy trì được lâu bền.
Sách Paṭisambhidāmagga có nhắc đến câu chuyện vị hành giả Tỳ Kheo thành đạt quả vị A La Hán sau 16 năm kiên trì thiền hành, còn vị sư bạn của Ngài đạt đến quả vị tương tự cũng với 20 năm công phu thiền hành.
Các bài kinh Nikāya mô tả khi thiền hành như vậy, vị hành giả cố gắng gột sạch tâm khỏi các chướng ngại pháp.
Các chướng ngại pháp chính là năm triền cái: tham dục, sân hận, hôn trầm, phóng tâm và hoài nghi.
Thiền hành là cách tốt nhất để chúng ta đối trị cơn buồn ngủ hay hôn trầm (bài kinh Capala Sutta, chương bảy pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).
Thiền hành là như vậy, còn niệm về oai nghi nằm thì sao?
Về đêm, hành giả với chánh niệm nằm xuống với tư thế nằm nghiêng bên tay phải, và hướng tâm đến thời điểm thức dậy.
Đi vào giấc ngủ với chánh niệm sẽ giúp chúng ta ngủ ngon giấc và không thấy điềm mộng xấu.
Như vậy, bài kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn cụ thể cho vị hành giả cách phát triển niệm hay sati liên quan đến các oai nghi.
Niệm bốn oai nghi là cơ sở cho pháp niệm thân.
Chúng ta tìm hiểu bước thực tập theo sau là biết rõ hay tỉnh giác (sampajāna) về mọi hoạt động của cơ thể.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn cách thực hành như sau:
“Khi đi tới, đi lui, vị Tỳ Kheo đều biết rõ; khi nhìn thẳng hay ngó quanh, vị ấy đều biết rõ;
Khi co tay, duỗi tay, vị ấy đều biết rõ; khi mặc y, khi mang y Tăng già lê và bình bát, vị ấy đều biết rõ;
Khi ăn, uống, nhai, nếm; vị ấy đều biết rõ; khi đại tiện, tiểu tiện, vị ấy đều biết rõ;
Khi đi, đứng, ngồi, nằm ngủ, thức giấc, nói năng, im lặng, vị ấy đều biết rõ”.
Trong đoạn kinh văn trên, sự tỉnh giác đối với mọi hoạt động là bước thực tập tiếp theo của niệm bốn oai nghi.
Ở các bài kinh Nikāya khác, như bài Kinh Tiểu Dụ Dấu Chân Voi trong Trung Bộ Kinh, vai trò của tỉnh giác là bước thực tập quan trọng trên con đường tu tập tuần tự (the gradual path of training), thường được biết đến với cụm từ “chánh niệm và tỉnh giác” (satisampajañña).
Chánh niệm và tỉnh giác được xem là giai đoạn trung gian giữa các bước chuẩn bị ban đầu và công phu thiền định miên mật.
Như vậy, chánh niệm và tỉnh giác chính là cơ sở để từ đó hành giả bắt đầu nỗ lực tu tập trong các pháp thiền, như là thiền niệm xứ trong bài Kinh Niệm Xứ.
Sách Paṭisambhidāmagga lại ghi rõ thêm sự tỉnh giác hay biết rõ mọi hoạt động của cơ thể tạo tiền đề cho sự phát sanh chi phần niệm giác chi trong pháp thất giác chi.
Chúng ta hiểu như thế nào ý nghĩa của sự tỉnh giác hay biết rõ mọi hoạt động của cơ thể?
Tỉnh giác hay hiểu biết rõ từ tiếng Pāli là sampajāna.
Sampajāna có nghĩa là hiểu biết rõ, hiểu biết một cách rõ ràng.
Từ sampajāna xuất hiện rất nhiều lần trong các bản kinh Nikāya.
Tùy theo văn cảnh mà sampajāna mang một ý nghĩa riêng biệt.

Các bản chú giải (the commentaries) giải thích từ sampajāna trong bài kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, theo bốn phương diện:
1. Mục tiêu của hoạt động (sātthakasampajañña)
2. Phương tiện của hoạt động (sappāyasampajañña)
3. Phạm vi của hoạt động (gocarasampajañña)
4. Và bản chất của hoạt động (asammohasampajañña)

Tỉnh giác hay sampajāna là điềm báo cho sự xuất hiện của trí huệ, chớ bản thân nó không phải là trí huệ.
Tỉnh giác biểu hiện cho các cấp độ hiểu biết, từ biết thông thường cho đến hiểu biết rõ, sự hiểu biết căn bản tạo tiền đề cho phát sanh tuệ quán về sau.

Tỉnh giác có bốn phương diện

1. Phương diện thứ nhất là mục tiêu của hoạt động (sātthakasampajāna)
Vị hành giả rèn luyện sự tỉnh giác hay dõi theo sát sao mọi hoạt động trong sinh hoạt hằng ngày để làm gì?
Chắc chắn là để tịnh hóa thân tâm, ngõ hầu tiến bộ trên con đường dẫn đến sự giải thoát.
Mục tiêu của tỉnh giác là ở nơi đó.
Những gì không hỗ trợ cho mục tiêu giải thoát phải được đặt sang một bên.
Như bài kinh Mahāsuññata Sutta, bài Kinh số 122 trong Trung Bộ Kinh, ghi nhận là trau dồi tỉnh giác có liên quan đến việc tu tập khẩu nghiệp, nghĩa là không nói những lời vô ích.
Có những câu chuyện không phù hợp cho người xuất gia, như câu chuyện thời sự, xã hội, kinh tế v.v….
Đức Thế Tôn thường khuyên dạy các vị Tỳ Kheo hãy nói với nhau những đề tài như thiểu dục, tri túc, thiền định, trí huệ.
Chúng ta hiểu là không riêng gì khẩu nghiệp mà ba nghiệp phải thanh tịnh toàn diện để đạt cho được mục tiêu đã đề ra.

2. Phương diện thứ hai là phương tiện của hoạt động (sappāya)
Mục tiêu của tỉnh giác là giải thoát. Để đạt được mục tiêu đó, vị hành giả phải áp dụng phương tiện đúng đắn trong mọi hoạt động.
Các hoạt động trong phần chỉ dẫn của bài kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, bao gồm đi tới, đi lui, co tay, duỗi tay, mang y bát v.v….
Các hoạt động nầy cũng được ghi lại trong rất nhiều bài kinh Nikāya, liên quan đến oai nghi tế hạnh của một nhà sư.
Đức Thế Tôn chế định giới luật cho hàng đệ tử xuất gia, giúp cho các vị Sa môn Thích tử luôn có một tác phong chánh trực, khả ái, đem lại niềm tịnh tín cho hàng cư sĩ.
Như vậy, các hoạt động như đắp y, mang bát của hành giả trong bài Kinh Niệm Xứ chính là nề nếp, thanh quy trong thiền môn.
Và đó là phương tiện của sự tỉnh giác, một phương tiện đúng đắn.

3. Phương diện thứ ba là phạm vi của hoạt động (gocara)
Hành giả có phương tiện đúng đắn để hoạt động rồi nhưng chưa đủ!
Vị ấy phải có phạm vi hay một môi trường thích hợp mới có thể tiến tu được.
Ở đây, điều luật của người xuất gia có quy định rất chặt chẽ.
Có những nơi được phép đi lại, và những nơi thì không được, với lời chỉ dẫn rõ ràng: “Hãy ở và đi lại trong hành xứ của mình”.
Hành xứ không thích hợp cho một hành giả Tỳ Kheo là ngũ trần dục lạc.
Còn hành xứ thích hợp nhất cho vị ấy chính là pháp thiền niệm xứ hay thiền quán.
Phạm vị hoạt động của tỉnh giác là những gì liên quan đến thiền định.

4. Phương diện thứ tư là bản chất của hoạt động (asammohasampajāna)
Từ Pāli “asammoha” có nghĩa là không mê mờ, được sáng tỏ.
Như vậy, phương diện thứ tư của tỉnh giác là vị hành giả sáng suốt nhận ra được bản chất của mọi hoạt động.
Trong lúc tham gia vào các sinh hoạt hằng ngày, vị hành giả chú tâm, theo dõi và tỉnh giác đối với tất cả mọi hoạt động.
Để chính từ các hoạt động đó, vị ấy nhận thức rõ bản chất sâu xa của vạn pháp.
Do đó, tỉnh giác là tiền đề cho sự phát sanh lên tuệ quán hay tuệ minh sát.

Tóm lại, bốn phương diện của tỉnh giác là biểu hiện cho quá trình phát triển tự nhiên của việc tu tập.
Tỉnh giác liên hệ đến mục tiêu là hướng đến sự giải thoát.
Mục tiêu giải thoát được thực hiện bằng phương tiện hữu hiệu là nếp sống đạo đức.
Nếp sống đạo đức được trau dồi trong khuôn khổ và nếp sống thiền môn.
Và từ đó hành giả phát sanh lên tuệ quán, không còn mê mờ.
Thực hành biết rõ mọi hoạt động hay sự tỉnh giác là sự kết hợp giữa sở hành thanh tịnh với sự tự chế ngự, để tạo nền tảng phát sanh lên tuệ quán hay tuệ minh sát.
Sự thực hành thứ hai trong pháp niệm thân là niệm bốn oai nghi và các hoạt động của cơ thể.
Niệm bốn oai nghi là vị hành giả chú tâm đến các tư thế đi, đứng, nằm, ngồi, và sự thay đổi các tư thế.
Niệm các hoạt động của cơ thể hay sự tỉnh giác là sự thực hành bổ sung thêm cho niệm bốn oai nghi, với đầy đủ tác phong, ứng xử đúng mực của người xuất gia.

↑ trở lên

NIỆM 32 THỂ TRƯỢC VÀ TỨ ĐẠI
Sau pháp niệm bốn oai nghi các hoạt động của cơ thể, Bhikkhu Anālayo trình bày tiếp sự thực hành niệm 32 thể trược và tứ đại.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn cách thực hành tiếp theo như sau:
Vị Tỳ Kheo quán sát thân này, từ dưới bàn chân trở lên cho đến đỉnh đầu, được bao bọc bởi lớp da, và chứa đầy vật bất tịnh như sau:
“Trong thân này có tóc, lông, móng, răng, da, thịt, gân, xương, thận, tủy, tim, gan, hoành cách mô, lá lách, phổi, ruột, màng ruột, bụng, phân, óc, mật, đàm, mủ, máu, mồ hôi, mỡ, nước mắt, mỡ da, nước miếng, niêm dịch, nước ở khớp xương, nước tiểu”.
Đoạn kinh trên sắp xếp theo thứ tự từ các bộ phận bên ngoài cơ thể, rồi đến lục phủ ngũ tạng bên trong, rồi đến các chất lỏng trong cơ thể.
Thứ tự đó chỉ ra tiến trình phát triển của sự chú tâm đến từng bộ phận trong cơ thể.
Đầu tiên hành giả hướng tâm đến những phần dễ nhận biết, như tóc, lông, da bên ngoài v.v…. rồi tiếp đến các bộ phận còn lại đòi hỏi phải tập trung nhiều hơn.
Đây là sự thực tập trong việc quán chiếu nội thân, nhìn sâu vào nội thân và phân chia cơ thể ra thành từng phần riêng biệt.
Sách Thanh Tịnh Đạo, Visuddhimagga, chỉ dẫn cách thực hành niệm 32 thể trược từ sự chú tâm từng bộ phận riêng biệt cho đến ghi nhận cả tổng thể.
Sự thực hành giúp cho hành giả nhận thức được cơ thể là cả một khối phức hợp, và tính chất chung của chúng là bất tịnh (asubha).
Bài kinh Vijaya Sutta thuộc Kinh Tập (Tiểu Bộ Kinh) có ghi lại sự chỉ dẫn tương tự như bài Kinh Niệm Xứ, rồi kết luận: “Với ai nhận thức được tánh bất tịnh của thân thể, làm sao có thể tự đề cao mình và xem thường người khác chỉ vì tấm thân nầy?”.
Cả hai bản kinh văn đều có chung ý nghĩa là giúp giảm thiểu lần tâm lý tham ái của chúng sanh đối với thân thể.
Sự thực hành niệm 32 thể trược có thể được tìm thấy trong rất nhiều bài kinh Nikāya.
Như bài kinh Ganda Sutta, chương chín pháp trong Tăng Chi Bộ Kinh, có nêu rõ thân của chính mình và thân của người khác đều tích chứa toàn vật bất tịnh. Thế thì tìm đâu cho ra cái đẹp?
Không cái đẹp nào có mặt trong hình hài, dóc váng như mắt xanh, tóc mây hay môi hồng v.v….
Theo lời chỉ dẫn của bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, hành giả thực hành niệm 32 thể trược trước hết là quán niệm cơ thể của chính mình.
Nhận thức được tướng bất tịnh của cơ thể mình là phương cách hữu hiệu để đối trị tâm lý kiêu căng.
Bài kinh Māratajjanīya Sutta, bài số 50 trong Trung Bộ Kinh, có thuật lại ĐỨC PHẬT KAKUSANDHA, vị Phật Tổ trong thời quá khứ, có lời khuyên nhủ các vị Tỳ Kheo hãy thường quán thân bất tịnh.
Nhờ đó chư vị sẽ không khởi lên phiền não kiêu mạn khi được mọi người luôn tôn vinh và khen ngợi.
Sau khi quán niệm bất tịnh trên thân của mình, hành giả tiếp tục hướng sự thực tập đến thân của người khác.
Điều dễ nhận thấy là sự thực hành nầy giúp cho chúng ta giảm thiểu lần phiền não tham ái.
Sách Thanh Tịnh Đạo, Visuddhimagga, còn nói rõ thêm là niệm 32 thể trược cũng là cách đối trị lòng sân hận.
Chúng ta sẽ nổi nóng với ai đây khi các bộ phận cơ thể của người đó cũng giống hệt như mình? Không lẽ chúng ta lại sân hận với tóc, da hay thịt xương của họ?
Do những lợi ích thiết thực như vậy, cho nên trong buổi lễ xuất gia, vị hòa thượng bổn sư sẽ dạy cho người giới tử thọ giới quán niệm về 5 thể trược đầu tiên: kesā – tóc; lomā – lông; nakhā – móng; dantā – răng; taco – da.
Bên cạnh sự lợi ích, việc thực tập niệm thân bất tịnh có ẩn chứa điều nguy hiểm.
Niệm các thể trược có thể dẫn đến tâm lý kinh tởm và chán ghét chính thân của mình.
Đó không phải là sự giảm thiểu tham ái như mục tiêu của sự thực tập hướng đến.
Kinh điển Phật giáo có ghi lại một trường hợp hiểu lầm tai hại từ lời chỉ dẫn niệm thể trược (Luật Tạng, Vinaya Piṭaka).
Một lần nọ, Đức Thế Tôn sau khi thuyết giảng cho các vị Tỳ Kheo thực hành niệm thể trược, Ngài lui về hương phòng để nhập thất trong một thời gian.
Các vị Tỳ Kheo nghe theo lời giáo huấn, thực hành niệm 32 thể trược. Nhưng sau đó họ bị ám ảnh và kinh tởm đối với thân thể. Hậu quả là một số đông các vị Tỳ Kheo đồng loạt tự sát!
Chúng ta hiểu thân nầy giống như chiếc bè để sang sông. Cần phải có phương tiện chắc chắn để sang bến bờ giải thoát.
Nhưng khi qua bờ bên kia rồi thì không phải mang vác chiếc bè trên vai để làm gì nữa. Ẩn ý sâu xa ở đây là chúng sanh không nên tham ái, cũng không nên oán ghét chính thân nầy.
Điều cần thiết nhất trong pháp niệm thân bất tịnh là thái độ tâm lý thăng bằng, không tham ái chính thân nầy mà cũng không ghét bỏ nó.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, trợ giúp thêm cho các vị hành giả khi so sánh niệm 32 thể trược với việc quan sát một cái bao to chứa đầy các loại đậu và hạt giống.
Thực hành niệm 32 thể trược đúng đắn có khả năng dẫn đến sự giác ngộ.
Tập Kinh Trưởng Lão Ni Kệ thuộc Tiểu Bộ Kinh ghi lại là có hai vị Tỳ Kheo Ni thành đạt sự giải thoát nhờ vào niệm 32 thể trược.
Thành phần 32 thể trược nêu trên được chia thành hai nguyên tố chính là đất và nước (địa đại và thủy đại).
Bước thực tập tiếp theo sau là pháp niệm tứ đại (dhātumanasikāra).
Theo giáo lý nhà Phật, thân thể của chúng ta được tạo thành từ bốn nguyên tố vật chất chủ yếu là đất (pathavī), nước (āpo), lửa (tejo) và gió (vāyo); hay thường gọi là sắc tứ đại.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn cách thực hành niệm tứ đại như sau:
Vị Tỳ Kheo quán niệm thân này được tạo nên bởi các nguyên tố: “Trong thân này có nguyên tố đất, nguyên tố nước, nguyên tố lửa, và nguyên tố gió”.
Bốn nguyên tố trên, theo quan niệm Ấn Độ cổ đại, biểu hiện cho bốn đặc tính cơ bản của vật chất: rắn chắc, mềm mỏng (hay kết nối), nhiệt độ và sự chuyển động.
Pháp niệm 32 thể trược đã nói đến hai nguyên tố đầu là đất và nước.
Pháp niệm tứ đại trình bày cách tiếp cận niệm thân toàn diện hơn, chi tiết hơn, mở rộng sự chú tâm đến đặc điểm của cơ thể liên quan đến nhiệt độ và sự chuyển động.
Sách Thanh Tịnh Đạo, Visuddhimagga, có ghi nhận niệm tứ đại là sự thực hành vi tế hơn pháp niệm 32 thể trược.
Quán niệm nguyên tố đất và nguyên tố nước được thực tập bằng quan sát sự thay đổi của chất rắn và chất lỏng của cơ thể, như thịt xương, nước mắt, nước mũi v.v…
Nhận thức về nguyên tố lửa là ghi nhận sự khác nhau của nhiệt độ cơ thể, cũng như quá trình tiêu hóa và lão hóa của cơ thể.
Quán niệm nguyên tố gió là hướng sự chú tâm trực tiếp đến các chuyển động khác biệt như hoạt động hô hấp, thở vào thở ra.
Ví dụ minh họa cho pháp niệm tứ đại là người đồ tể giết thịt một con bò và chia cắt phần thịt ra để bán.
Bài Kinh Niệm Xứ ghi lại: “Như một người đồ tể lành nghề, hay người giúp việc của anh ấy, sau khi giết một con bò, đã chia phần thịt bò ở ngay ngã tư đường”.
Kinh Đạo Vô Ngại Giải và sách Thanh Tịnh Đạo giải thích ví dụ trên là người đồ tể tượng trưng cho sự thay đổi của tưởng (saññā), bởi vì sau khi mổ thịt con bò, anh ta không còn nghĩ đến con vật nữa mà chỉ nghĩ đến thịt bò.
Tương tự, hành giả lúc nầy nhận biết thân thể thành từng mảng nguyên tố riêng biệt. Thân nầy không còn là “tôi” hay “của tôi” nữa, mà chỉ là sự kết hợp của bốn nguyên tố: đất, nước, lửa và gió.
Bài Kinh Mahāhatthipadopama Sutta, bài số 28 Trung Bộ Kinh, chỉ dẫn phương pháp mà hành giả thực tập miên mật niệm tứ đại đối với bản thân và ngoại cảnh bên ngoài.
Nhờ thực tập như vậy, chúng ta sẽ phát triển được tâm lý ly tham để đối kháng lại sự tham ái, chấp thủ vào mọi vật, bởi vì tất cả chỉ đơn thuần là sự kết hợp của các nguyên tố vật chất.
Nếu duy trì quán niệm liên tục, vị hành giả sẽ nhận thức được thân thể thô cứng, rắn chắc, và toàn thể thế giới vật chất nầy hoàn toàn không có cốt lõi, là rỗng không (Kinh Tập, câu kệ ngôn số 937).
Pháp niệm về tứ đại là cơ sở cho sự nhận thức triệt để về tính rỗng không và vô ngã của thực tại vật chất.
Kinh Chabbisodhana Sutta, bài kinh số 112 trong Trung Bộ Kinh, có ghi rõ nhận thức được tánh vô ngã của sắc tứ đại là yếu tố quyết định cho sự giác ngộ viên mãn.
Các bản kinh Nikāya liên hệ sự phối hợp của bốn nguyên tố không chỉ với cơ thể con người, mà còn cả với thế giới vật chất xung quanh.
Kinh Mahāhatthipadopama Sutta chỉ dẫn sự tương đồng giữa sắc tứ đại trong nội thân với ngoại cảnh bên ngoài để làm sáng tỏ pháp vô thường.
Trong khi cả vũ trụ to lớn còn luôn biến đổi và hoại diệt, thử hỏi tấm thân nhỏ bé nầy nào có ý nghĩa gì?
Ý thức được tánh vô thường của vạn pháp sẽ giúp chúng ta ngừng tìm kiếm dục lạc ở thế gian.
Ngừng tìm kiếm dục lạc ở thế gian sẽ dẫn đến sự giải thoát ra khỏi ràng buộc ở thế gian (Phẩm kinh Dhātu Tương Ưng, Tương Ưng Bộ Kinh).
Một ứng dụng khác của pháp niệm tứ đại được nói đến trong kinh Mahārāhulovāda Sutta, bài kinh số 62 trong Trung Bộ Kinh.
Ở đây, vị hành giả sử dụng niệm tứ đại để tu tập tâm từ (mettā) và tâm bi (karuṇā). Giống như mặt đất luôn thản nhiên, không oán giận khi mọi người xả rác trên đất; cũng vậy, vị hành giả luôn tu tập các đức tánh cao quý, dầu trong những hoàn cảnh khó khăn nhất.
Các bản kinh Nikāya đã chỉ ra cách ứng dụng pháp niệm tứ đại theo nhiều cách khác nhau, chủ yếu để chúng ta có thể huân tập thật nhiều thiện pháp, các pháp lành.

↑ trở lên

NIỆM VỀ TỬ THI VÀ SỰ CHẾT

Sự thực hành sau cùng trong pháp niệm thân là niệm về tử thi và sự chết (navasivathika).
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, trình bày pháp niệm về tử thi và sự chết như sau:

  1. Tỳ Kheo như thấy một thi thể bị quăng bỏ trong nghĩa trang một ngày, hai ngày, ba ngày, rồi thi thể ấy trương phồng lên, xanh đen lại, thối rữa ra.
  2. Tỳ Kheo như thấy một thi thể bị quăng bỏ trong nghĩa trang, thi thể ấy bị các con quạ ăn, hay bị diều hâu ăn, hay bị chim kên kên ăn, hay bị các con chó ăn, hay bị các con chó rừng ăn, hay bị các loài côn trùng ăn.
  3. Tỳ Kheo như thấy các bộ xương còn thịt và máu, còn các đường gân liên kết lại.
  4. Tỳ Kheo như thấy các bộ xương không còn thịt nhưng còn dính máu, còn các đường gân liên kết lại.
  5. Tỳ Kheo như thấy các bộ xương không còn thịt và máu, còn các đường gân liên kết lại.
  6. Tỳ Kheo như thấy các bộ xương rời rạc, rải rác chỗ này chỗ kia.
  7. Tỳ Kheo như thấy các bộ xương trắng bạc, trắng màu vỏ ốc.
  8. Tỳ Kheo như thấy một đống xương lâu hơn một năm, hai năm, ba năm.
  9. Tỳ Kheo như thấy một đống xương tan hủy dần, chỉ còn lại bột xương.
  10. Tỳ Kheo quán xét thân của vị ấy: “Thân này có cùng chung bản chất, nó sẽ giống như vậy, không sao tránh khỏi tình trạng như vậy”.

Ở Ấn Độ thời xưa, các thi thể bị quăng bỏ nơi trống trải trong nghĩa trang như câu kinh mô tả, rồi các thi thể tự hủy hay bị các loài thú hoang dã ăn dần.
Đoạn kinh văn trên mô tả rõ nét sự lần lượt tan rã của thi thể qua chín giai đoạn.
Theo các bản kinh văn Phật giáo Tây Tạng, Đức Bồ Tát trong các tiền kiếp trước đã từng quán niệm thi thể như lời chỉ dẫn trên.

Niệm về tử thi và sự chết làm sáng tỏ hai điều:
1. Tính chất bất tịnh của cơ thể được hiển bày trong quá trình tan hủy
2. Cái chết là điều không sao tránh khỏi đối với tất cả chúng sanh
Niệm tử thi và sự chết hỗ trợ thêm cho pháp niệm 32 thể trược và tứ đại, trên phương diện đối trị lại tham dục.

Bài Kinh Mahādukkhakkhandha Sutta, bài số 13 trong Trung Bộ Kinh, có nói rõ điều nầy.
Bài Kinh trình bày tiến trình tan rã của thi thể giống như bài Kinh Niệm Xứ, giúp cho chúng ta nhận thức được sự nguy hiểm tiềm ẩn trong sắc thân tứ đại nầy.
Có ba phương diện liên quan đến dục lạc thế gian. Đó là vị ngọt, nguy hiểm và sự xuất ly.
Mọi người đều mong muốn, tầm cầu vị ngọt từ dục lạc thế gian.
Nhưng sự nguy hiểm bắt đầu lộ diện khi thân nầy đi vào quá trình già lão, bệnh tật, và chết chóc.
Pháp niệm tử thi và sự chết là để đối trị, đoạn trừ phiền não tham ái, và dẫn đến xuất ly ra khỏi thế gian.
Lời chỉ dẫn thực hành quán niệm tử thi là lời nhắc nhở rằng trong một tương lai gần chính thân thể của chúng ta sẽ trải qua tiến trình tan rã giống hệt như vậy.
Sự thực hành trên không chỉ để khắc chế tham ái mà còn có tác dụng đối trị lại tâm lý kiêu mạn.
Tuệ quán khác phát sanh từ pháp niệm tử thi là ý thức được cái chết là điều không thể nào tránh khỏi.
Những gì thuộc về “tôi” hay “của tôi”, như nhà tôi, tài sản của tôi, tất cả đều chỉ hiện diện trên thế gian rất ngắn ngủi.
Đức Thế Tôn có lời khuyên dạy các hàng đệ tử là sự chết có thể xảy ra với bất kỳ ai, bất kỳ thời gian nào, ngay cả khoảng thời gian của hơi thở vào và hơi thở ra! (Bài Kinh Niệm Sự Chết, chương sáu pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).
Tu tập thường xuyên niệm sự chết như vậy giúp cho vị hành giả nỗ lực đoạn trừ bất thiện pháp, tạo trữ nhiều thiện pháp và cuối cùng thành đạt pháp bất tử là Niết Bàn.
Tùy niệm về sự chết là cách chuẩn bị hữu hiệu nhất để đối mặt với sự chết một cách không sợ hãi.
Pháp niệm thân trong pháp tứ niệm xứ đã kết thúc với sự thực hành niệm tử thi và sự chết.
Niệm thân giúp cho vị hành giả nhận thức đúng bản chất của thân thể và vượt qua được sự tham ái, chấp thủ vào thân nầy.
Khi không còn chấp thủ thân nầy, chúng ta sẽ không còn sợ hãi khi chạm mặt với tử thần.

↑ trở lên

QUÁN THỌ NIỆM XỨ

Quyển sách thiền niệm xứ đã sang đến chương bảy với nội dung cảm thọ.
Bhikkhu Anālayo sẽ giải thích chi tiết pháp niệm thọ với các tiêu đề như sau:

I. Niệm thọ
II. Cảm thọ và quan điểm
III. Lạc thọ và tầm quan trọng của pháp hỷ
IV. Khổ thọ
V. Bất khổ - bất lạc thọ
_________

PHÁP NIỆM THỌ (VEDANĀNUPASSANĀ)

Từ Pāli của cảm thọ là “vedanā”. Vedanā xuất phát từ động từ “vedeti”, có nghĩa là “cảm giác” hay “hiểu biết”.
Theo văn cảnh trong các bài kinh Nikāya, vedanā bao gồm cả hai thân thọ và tâm thọ (cảm giác thuộc về thân và cảm giác thuộc về tâm).
Vedanā ở đây không bao hàm nghĩa “cảm xúc” (emotion).
Cảm xúc là một tâm lý phức tạp hơn dạng cảm giác đơn thuần; do đó, nó được xếp vào lãnh vực của pháp niệm thứ ba, pháp niệm tâm.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn pháp niệm thọ như sau:
Khi cảm giác lạc thọ, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác lạc thọ”;
Khi cảm giác khổ thọ, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác khổ thọ”;
Khi cảm giác bất khổ - bất lạc thọ, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác bất khổ - bất lạc thọ”;
Khi cảm giác lạc thọ thế gian, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác lạc thọ thế gian”;
Khi cảm giác lạc thọ ly thế gian, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác lạc thọ ly thế gian”;
Khi cảm giác khổ thọ thế gian, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác khổ thọ thế gian”;
Khi cảm giác khổ thọ ly thế gian, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác khổ thọ ly thế gian”;
Khi cảm giác bất khổ - bất lạc thọ thế gian, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác bất khổ - bất lạc thọ thế gian”;
Khi cảm giác bất khổ - bất lạc thọ ly thế gian, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác bất khổ - bất lạc thọ ly thế gian”;
Nơi phần đầu của lời chỉ dẫn là sự phân biệt giữa ba loại thọ căn bản: lạc (sukha), khổ (dukkha), và bất khổ - bất lạc (adukkhamasukha).
Theo các bản kinh văn Nikāya, sự hiểu biết về bản chất của ba cảm thọ nêu trên có khả năng dẫn đến giải thoát khỏi đau khổ (Kinh Mahāpañha Sutta, chương 10 pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh; Kinh Puttamansa Sutta, Tương Ưng Nidāna thuộc Tương Ưng Bộ Kinh).
Sự hiểu biết đó có thể đạt được thông qua thực hành niệm thọ, pháp thứ hai trong pháp thiền niệm xứ.
Thực hành niệm thọ tuy đơn giản nhưng đòi hỏi hành giả phải nhạy bén nắm bắt được trải nghiệm ngay hiện tại thuộc về cảm thọ nào.
Theo lời chỉ dẫn trong bài kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chúng ta nhận thấy có ba loại thọ căn bản: lạc (sukha), khổ (dukkha), và bất khổ - bất lạc (adukkhamasukha).
Kế đến, đoạn kinh văn phân chia cảm thọ theo một phân loại nhỏ hơn: thọ thuộc thế gian (sāmisa) và thọ không thuộc thế gian (nirāmisa).
Kết hợp lại thành ra có sáu loại thọ.
Kinh Paṭisambhidāmagga, Đạo Vô Ngại Giải, lại kết hợp sáu loại thọ trên với sáu căn: nhãn căn, nhĩ căn, tỷ căn, thiệt căn, thân căn và ý căn, thành ra có 36 loại thọ.
Bài Kinh Đa Thọ, kinh số 59 thuộc Trung Bộ Kinh, lại nhân 36 thọ với ba thời quá khứ, hiện tại, vị lai.
Tổng cộng có cả thảy 108 loại thọ.
Thế nào là thọ thuộc thế gian và thọ không thuộc thế gian?
Thọ thuộc thế gian (sāmisa) là cảm thọ liên hệ đến dục lạc thế gian.
Còn thọ không thuộc thế gian (nirāmisa) là thọ liên hệ đến sự xuất gia, thoát ly ra khỏi dục lạc thế gian (Kinh Paṭisambhidāmagga).
Từ Pāli “sāmisa” dùng trong văn cảnh kinh Nikāya để chỉ cho các loại tài vật, còn “nirāmisa” có nghĩa là Giáo Pháp.
Chư Tỳ Kheo đệ tử Đức Thế Tôn là những vị thừa tự Giáo Pháp, chớ không phải là người thừa tự tài vật (Kinh Thừa Tự, kinh số 3 trong Trung Bộ Kinh).
Từ đó lời chỉ dẫn thực hành niệm thọ trong bài Kinh Niệm Xứ hàm chứa ý nghĩa về lời dạy đạo đức, khi sự thực hành phản ánh sự tiến bộ hay là thoái hóa trên con đường đạo.
Không giống với các vị Sa môn cùng thời, Đức Thế Tôn không phủ nhận hết các lạc thọ, cũng không xem khổ thọ như là phương tiện để thanh tịnh hóa tâm linh.
Thay vào đó, Ngài nhấn mạnh đến phương diện tương tác giữa tâm linh với tất cả các loại thọ.
Cảm thọ có tác động tới các phiền não dạng tiềm ẩn (anusaya), bao gồm tham lam, sân hận và si mê.
Và cách để các hành giả hóa giải dạng phiền não tiềm ẩn là khi một người cảm giác lạc thọ, người ấy nên hướng tâm bi mẫn đến các chúng sanh đang dính mắc vào tham dục.
Khi một người cảm giác khổ thọ, người ấy nên hướng tâm bi mẫn đến các chúng sanh đang ở trong trạng thái sân hận.
Khi một người cảm giác bất khổ - bất lạc thọ, người ấy nên hướng tâm bi mẫn đến các chúng sanh đang đắm mình vào si mê (Kinh Pahāna Sutta, Tương Ưng Thọ, Tương Ưng Bộ Kinh).
Hơn nữa, bài Kinh Tiểu Phương Quảng, bài số 44 trong Trung Bộ Kinh, chỉ ra sự phát sanh ba phiền não ngủ ngầm (tham, sân, si) chủ yếu là do liên hệ đến ba loại thọ thuộc thế gian.
Trong khi đó, lạc thọ và bất khổ - bất lạc thọ không thuộc thế gian phát sanh lên do kết quả của thiền định.
Và khổ thọ không thuộc thế gian có mặt là do sự không hài lòng vì sự chậm trễ tiến bộ tinh thần.
Mối liên hệ có điều kiện giữa các cảm thọ và dạng tâm lý tiềm ẩn là rất quan trọng.
Bởi vì khi các phiền não ngủ ngầm trỗi dậy, cảm thọ sẽ dẫn đến các phản ứng rất tiêu cực (bất thiện).
Chúng ta nhớ lại nguyên lý vận hành của chuỗi 12 nhân duyên trong pháp thập nhị nhân duyên (paṭiccasamuppāda).
Ở đó cảm thọ là điều kiện để phát sanh tâm lý tham ái (Kinh Mahānidanā Sutta, kinh số 15 thuộc Trường Bộ Kinh).
Đây là nguyên nhân chủ yếu tại sao cảm thọ lại trở thành một trong bốn đề mục của thiền niệm xứ, satipaṭṭhāna.
Điều rõ ràng ở đây là sự sanh khởi của lạc thọ và khổ thọ rất dễ nhận biết.
Kinh Paṭisambhidāmagga có ghi nhận cảm thọ là đề mục rõ rệt hơn so với tâm thức (citta) hay xúc chạm (phassa).
Một đặc tính nổi bật của cảm thọ là bản chất thay đổi liên tục.
Quán niệm về bản chất vô thường của các cảm thọ là phương cách hữu hiệu giúp cho vị hành giả phát triển tâm lý ly tham, không bị dính mắc vào cảm thọ.
Đặc biệt, pháp quán niệm bản chất vô thường của cảm thọ có khả năng dẫn đến sự giác ngộ (Kinh Capala Sutta, chương bảy pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).
Bài Kinh Dhātuvibhaṅga Sutta, bài số 140 trong Trung Bộ Kinh, mô tả vị thánh nhân A La Hán giải thoát ra khỏi cảm thọ, do chư vị hiểu được bản chất vô thường của các cảm thọ.
Một khi bản chất có điều kiện của cảm thọ được nhận thức thấu đáo thì sự thoát ly ra khỏi các cảm thọ là điều rất tự nhiên.
Chúng ta sẽ không tự đồng hóa với cảm thọ nữa, hay nói cách khác, sự đồng hóa với cảm thọ sẽ lần lần tan biến.
Một đoạn kinh nhiều ý nghĩa trong phẩm Tương Ưng Cảm Thọ, Tương Ưng Bộ Kinh, so sánh bản chất của cảm thọ với hình ảnh của ngọn gió đang chuyển động.
Gió đôi khi đem lại hơi lạnh, khi thì ẩm ướt, đôi lúc nhiều bụi bặm.
Tương tự như vậy, từ thân tứ đại nầy, nhiều loại cảm thọ sẽ phát sanh lên. Đôi khi là thọ lạc, đôi khi là thọ khổ, đôi khi là thọ trung tính, bất khổ - bất lạc thọ.
Thật là không đúng chút nào nếu tâm trạng của chúng ta cứ lên lên, xuống xuống thất thường theo sự thay đổi của thời tiết; tương tự, chúng ta không cần thiết phải là như vậy do sự thay đổi của các cảm thọ.
Suy niệm về điều nầy, vị hành giả có thể tu tập nội tâm vững vàng để thoát ra khỏi mọi chi phối của các cảm thọ.
Từ đây chỉ còn việc quan sát các cảm thọ, sự sanh khởi và hoại diệt, cảm thọ sanh lên rồi tan biến nhanh chóng, giống như sóng nước trên một dòng sông.
Chỉ là sự thuần túy quan sát, không còn đồng hóa với chúng, và chúng ta bắt đầu rời khỏi năng lực chi phối của pháp nhị nguyên, của hai mặt đối lập: lạc và khổ.
Văn học chú giải đặt ra tiếp vấn đề: Ai sẽ là người cảm thọ?
Ai sẽ là người cảm thọ đây? Giải quyết được vấn đề nầy, chúng ta sẽ vượt qua được quan điểm về một tự ngã đang cảm thọ.
Kinh Mahānidanā Sutta có đưa ra ba mô thức đồng hóa với cảm thọ:
1. Cảm thọ là tự ngã của tôi
2. Tự ngã của tôi đang cảm thọ
3. Và tự ngã của tôi không có cảm thọ
Phá bỏ được ba mô thức trên chính là sự giải thoát.

↑ trở lên

CẢM THỌ & CÁC QUAN ĐIỂM

Tu tập để có thể thoát ly ra khỏi các cảm thọ là chủ đề chính trong bài Brahmajāla Sutta, Kinh Phạm Võng, pháp thoại đầu tiên trong Trường Bộ Kinh.

Có ba loại thọ căn bản: lạc thọ, khổ thọ, bất khổ - bất lạc thọ.
Còn quan điểm là lập trường hay ý thức hệ. Từ Pāli là “diṭṭhi”.

Theo văn cảnh nơi bài Kinh Phạm Võng, diṭṭhi có nghĩa là quan điểm sai lầm hay tà kiến.
Ở đoạn mở đầu bài Kinh Phạm Võng, Đức Thế Tôn có lời khuyên dạy chư vị Tỳ Kheo không nên vui mừng khi được tán dương, cũng không nên quá buồn phiền khi bị chỉ trích hay phê bình.
Bởi vì cách phản ứng như vậy chỉ làm cho tâm trở nên tán loạn.

Kế đến, Đức Thế Tôn trình bày cách khảo sát nguyên lý nhận thức luận làm cơ sở cho các quan điểm khác biệt, rất thịnh hành trong trào lưu tư tưởng Ấn Độ thời bấy giờ.
Và nơi phần kết luận, Đức Thế Tôn phá tan tất cả mọi tà kiến sau khi Ngài đã chỉ rõ bản chất của các cảm thọ.
Cách tiếp cận vấn đề của Đức Thế Tôn rất là đặc biệt!
Ngài phân tích vấn đề dựa trên cơ sở tâm lý học của các tà kiến, chớ không phải nội dung của các tà kiến đó.
Thật vậy, bài Kinh Phạm Võng thảo luận 62 cơ sở hình thành nên các tà kiến, chớ không phải nội dung 62 tà kiến.
Tà kiến phát xuất từ tham ái (taṇhā), còn tham ái sanh khởi từ cảm thọ.

Đức Thế Tôn khẳng định những ai đề xuất ra các quan điểm sai lầm, họ đều là kẻ thiểu trí. Bởi vì kẻ thiểu trí còn chịu nhiều ảnh hưởng của cảm thọ và tham ái.
Ngược lại, do hiểu biết được chức năng của cảm thọ như là chiếc gạch nối giữa tiếp xúc và tham ái, hành giả có thể phá vỡ được cấu trúc xây dựng nên ngôi nhà tà kiến.
Đức Thế Tôn giải thích rõ những ai hiểu biết được sự phát sanh và hoại diệt của tiếp xúc (xúc là điều kiện cần thiết để phát sanh cảm thọ và tham ái), người ấy sẽ vượt qua được tất cả mọi tà kiến.

Kinh Pāsādika Sutta, bài kinh số 29 thuộc Trường Bộ Kinh, chỉ rõ mục tiêu của thiền niệm xứ, satipaṭṭhāna, là để vượt qua tà kiến.
Như vậy, pháp niệm thọ có công năng giúp cho vị hành giả thấy rõ được nguồn gốc của các tà kiến, các quan điểm sai lầm.
Cảm thọ xem ra có sự liên hệ với tà kiến. Tà kiến xuất phát từ tham ái (taṇhā), còn tham ái sanh khởi từ cảm thọ.
Tà kiến, sự hiểu biết sai lệch với Chánh Pháp là điều vô cùng nguy hiểm.
Nó dẫn dắt chúng ta đi vào một khu rừng không có lối ra, rồi chết dần, chết mòn trong đó.
Đối lập hoàn toàn với tà kiến là chánh kiến. Chánh kiến là sự hiểu biết đúng với chân lý.
Chánh kiến là tài sản quý giá bậc nhất của người con Phật.
Các cảm thọ thường tác động lên suy nghĩ và hành vi phản ứng của chúng ta.
Đôi khi cảm thọ lại dẫn đến các phản ứng không đúng và quá mức cần thiết.
Pháp niệm thọ có thể giúp cho mỗi cá nhân giữ được bình tĩnh, không sợ hãi, không hoảng loạn.

Nhận thức được sự tác động có điều kiện của cảm thọ giúp cho chúng ta tái cấu trúc khuôn mẫu hành vi, để có thể ứng phó với mọi hoàn cảnh, dầu có khó khăn, hiểm nghèo đến đâu.
Như trên đã nói, cảm thọ ảnh hưởng đến suy nghĩ và quan điểm riêng của mỗi người.
Rồi quan điểm riêng biệt lại dẫn đến dính mắc, chấp thủ vào giáo điều (dogmatic).

Theo giáo lý nhà Phật, nắm giữ bất kỳ một quan điểm nào đều là sự thể hiện của lòng tham ái và sự chấp thủ (Suttanipāta, Kinh Tập thuộc Tiểu Bộ Kinh).
Vấn đề ở đây là khi một người chấp chặt vào một quan điểm nào đó, họ tự nhiên sẽ tham gia vào các cuộc tranh luận nảy lửa, để bảo vệ quan điểm của mình là đúng.
Đức Thế Tôn đã từng nói rất thẳng thắn là Ngài không hề có tranh luận với bất cứ ai (Kinh Madhupiṇḍika Sutta, bài số 18 trong Trung Bộ Kinh).
Ngài nêu lên lập trường rõ ràng: “Như Lai không hề tranh cãi với thế gian, chỉ có người thế gian mới tranh cãi với Như Lai”, (Kinh Puppha Sutta, Phẩm Tương Ưng Uẩn, Tương Ưng Bộ Kinh).

Bài Kinh Dīghanakha Sutta, bài số 74 thuộc Trung Bộ Kinh, chỉ dẫn rất hữu ích là khi hiểu được bản chất vô thường của ba loại cảm thọ, chúng ta sẽ ngưng ngay mọi cuộc tranh luận.
Khi hành giả tiến bộ nhiều về chánh kiến, vị ấy sẽ tự động rời bỏ thái độ dính mắc và chấp thủ.
Đó là dấu hiệu cho thấy được sự phát triển tâm linh trên con đường đạo.

Chánh kiến theo Phật giáo là có thái độ chân chánh đối với niềm tin và quan điểm của riêng mình.
Mục tiêu của chánh kiến là đem lại an tịnh nơi nội tâm, để có thể giải thoát ra khỏi khổ đau (dukkha).
Chánh kiến như vậy là quan điểm không cần phải từ bỏ vì nó luôn trợ giúp cho sự tu tập.
Cái mà chúng ta cần phải từ bỏ là thái độ dính mắc hay chấp thủ vào chính quan điểm.

Trong khi thực hành thiền định, chánh kiến sẽ giúp cho hành giả phát huy được tâm lý nhàm chán và ly tham đối với tất cả các pháp hữu vi (the conditioned phenomena).
Đó chính là mục tiêu của việc thực hành thiền quán hay thiền niệm xứ, satipaṭṭhāna.

↑ trở lên

LẠC THỌ & TẦM QUAN TRỌNG CỦA PHÁP HỶ

Khi đọc bản kinh văn thiền định, chúng ta thường thấy có cụm từ như “hỷ lạc do ly dục sanh”, hay “hỷ lạc do định sanh”.
Các cụm từ trên mô tả trạng thái chứng đắc thiền định.
Danh từ kép “hỷ lạc” hình như chỉ chung cho một pháp.
Nhưng thật ra hỷ và lạc là hai pháp khác nhau, hai trạng thái khác nhau.

Hỷ là sự hân hoan, vui mừng; còn lạc là sự thọ hưởng thành quả hân hoan, vui mừng đó.
Về bản chất hỷ thuộc về hành uẩn, trong khi đó lạc thuộc về thọ uẩn.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, có nói đến ba loại thọ căn bản: lạc thọ, khổ thọ, bất khổ - bất lạc thọ.

Trước tiên, chúng ta tìm hiểu lạc thọ (sukhavedanā).

Lạc thọ là thành quả trực tiếp mà Đức Thế Tôn đã thọ hưởng trên con đường tầm đạo.
Ở thời điểm xuất gia ban đầu, Đức Bồ Tát Sĩ Đạt Ta đã nỗ lực thực hành pháp khổ hạnh, nhưng không dẫn đến sự giác ngộ.
Ngài chợt nhớ lại thời niên thiếu, vào buổi lễ hạ điền, vị hoàng tử bảy tuổi đã ngồi thiền như thế nào, rồi chứng đắc tầng sơ thiền với đầy đủ hỷ lạc ra làm sao.
Đức Bồ Tát đã nghiệm ra lạc thọ không phải là bất thiện pháp; do đó, nó không phải là chướng ngại cho sự tiến bộ tâm linh.
Từ đó đã có sự chuyển hướng trên con đường tầm đạo của Ngài.
Như chúng ta biết, sau khi từ bỏ lối tu khổ hạnh, Đức Bồ Tát đã thành đạt quả vị Phật Tổ chỉ trong một thời gian rất ngắn.
Kể từ thời điểm đó, Đức Thế Tôn là người hạnh phúc nhất trên thế gian (Pháp Cú Kinh, kệ ngôn số 200).
Chính sự diệt tận hoàn toàn các ác, bất thiện pháp đã đem lại hạnh phúc và an lạc cho Đức Bổn Sư.
Khác hẳn các Sa môn đương thời, Đức Thế Tôn không tỏ ra quan ngại đối với lạc thọ.
Các vần thi kệ trong kho tàng văn học Pāli chủ yếu mô tả niềm hạnh phúc giải thoát của chư tôn đức Tăng và chư tôn đức Ni đắc đạo.
Khi đọc các kệ ngôn trong Trưởng Lão Tăng Kệ và Trưởng Lão Ni Kệ, chúng ta sẽ cảm nhận được niềm hạnh phúc giải thoát của chư vị thánh giả.
Như Đức Vua Ba Tư Nặc (Pasenadi) xứ Kosala có nhận xét là các vị Sa môn Thích tử thật là hạnh phúc với đời sống xuất gia của họ (Kinh Piyajatika Sutta, bài số 86 trong Trung Bộ Kinh).
Chư đệ tử của Đức Thế Tôn luôn có nụ cười trên môi, hân hoan, tràn đầy niềm vui, sống hạnh phúc và tự tại; trong khi đó, các du sĩ ngoại đạo trông lúc nào cũng có vẻ buồn rầu, sầu muộn.
Đối với vị quân vương xứ sở Kosala, niềm an lạc thể hiện nơi chư đệ tử của Đức Phật đã minh chứng cho giá trị cao quý trong lời dạy của Ngài.
Như bài Kinh Dutiyasukha Sutta, chương mười pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh, ghi rằng những ai tìm được niềm hoan hỷ trong lời dạy của Đức Phật, vị ấy sẽ sống hạnh phúc trong mọi lúc, mọi nơi, dầu đứng, đi, ngồi hoặc nằm.
Từ đó, chúng ta thấy được vai trò quan trọng của niềm vui thánh thiện trong cộng đồng Tăng lữ Phật giáo; bởi lẽ, hỷ giác chi là một trong những yếu tố đem lại sự giác ngộ viên mãn.
Điều quan trọng nhất là chúng ta phải phân biệt cho thật rõ hỷ lạc thế gian và hỷ lạc xuất ly thế gian.
Hẳn nhiên hỷ lạc thế gian thuộc về bất thiện pháp, còn hỷ lạc xuất ly thế gian là thiện pháp.
Trong lời chỉ dẫn pháp niệm thọ cho các hành giả, bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, có ghi:
Khi cảm giác lạc thọ thế gian, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác lạc thọ thế gian”;
Khi cảm giác lạc thọ ly thế gian, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác lạc thọ ly thế gian”.
Thực hành pháp niệm thọ, chư hành giả không chỉ phân biệt giữa hỷ lạc thế gian và hỷ lạc xuất ly thế gian, mà còn phải ứng dụng loại hỷ lạc thứ hai để trợ giúp cho tiến bộ tâm linh.
Hỷ lạc xuất ly thế gian có tác dụng trợ duyên cho năng lực trí huệ, và trí huệ lại khai sáng sự giác ngộ.
Sự trợ duyên của hân hoan (pāmojja), pháp hỷ (pīti) và an lạc (sukha) là không thể thiếu trên con đường hành thiền để hướng tâm đến giải thoát.
Cũng giống như cơn mưa lớn làm dâng cao nước ở ao hồ, sông ngòi, rồi dần dần trôi ra biển cả (bài kinh Kitagiri Sutta, bài số 70 thuộc Trung Bộ Kinh).
Nếu thiếu vắng đi pháp hỷ và an lạc xuất ly thế gian, việc chứng đắc Niết Bàn sẽ là điều bất khả thi.
Tầm quan trọng của hỷ lạc xuất ly thế gian được mô tả trong bài kinh Araṇavibhaṅga Sutta, bài số 139 trong Trung Bộ Kinh.

Ở bài kinh Araṇavibhaṅga Sutta Đức Thế Tôn khuyên nhủ chư vị Tỳ Kheo hãy học hỏi và thực hành thiền định, bởi vì hỷ lạc của thiền định vượt xa hạnh phúc thế gian.
Chúng ta đọc lại câu Kinh Pháp Cú trong phẩm Tỳ Kheo:

“Suññāgāraṃ paviṭṭhassa santacittassa bhikkhuno;
Amānusī rati hoti sammā dhammaṃ vipassato”.

Nghĩa là:
Vị Tỳ Kheo hành thiền nơi thanh vắng, chứng ngộ Giáo Pháp với tuệ quán, vị hành giả ấy cảm nhận niềm hạnh phúc vượt xa hạnh phúc ở thế gian (kệ ngôn 373).
Hạnh phúc xuất thế gian luôn có mặt trên từng chặng đường thoát ly ra khỏi thế gian.
Bài Kinh Kandaraka Sutta, bài số 51 trong Trung Bộ Kinh, trình bày niềm hạnh phúc giải thoát qua một lộ trình tuần tự thứ lớp.
Ở chặng đầu tiên, hành giả cảm nhận được điều hạnh phúc do không bị khiển trách và đức tính tri túc (nếp sống đạo đức).
Rồi hạnh phúc được nâng lên ở cấp độ thiền định, và đỉnh cao là sự giải thoát và giác ngộ.

Lộ trình giải thoát được minh họa như sau:
1. Nếp sống đạo đức (anavajjasukhaṃ)
2. Chế ngự các căn (abyāsekasukhaṃ)
3. Chứng đắc sơ thiền (vivekajaṃ pītisukhaṃ)
4. Chứng đắc nhị thiền (samādhijaṃ pītisukhaṃ)
5. Chứng đắc tam thiền (sukhavihārī)
6. Và thành đạt giải thoát (nibbuto sītibhūto sukhapaṭisaṃvedī)

Cả lộ trình là sự thăng hoa của pháp hỷ và pháp lạc xuất ly thế gian.
Điều cần lưu ý là bên cạnh thọ hưởng sự an lạc, chắc chắn vị hành giả phải trải nghiệm qua khổ thọ.
Cũng như lạc thọ, bậc trí biết cách vận dụng khổ thọ để có thể phát triển trí huệ.
Chúng ta sẽ tìm hiểu loại thọ căn bản tiếp theo là khổ thọ (dukkhavedanā).

↑ trở lên

KHỔ THỌ

Trong các loại cảm thọ, khổ thọ (dukkhavedanā) được xem là cảm giác khó chịu nhất.
Trạng thái mệt mỏi, cơn đau nhức kéo dài là cảm giác mà mọi người đều muốn tránh xa.

Từ Pāli của khổ đau là “dukkha”. Dukkha có nghĩa là khó chịu đựng.

Ở Ấn Độ vào thời kỳ của Đức Thế Tôn có hai trào lưu tư tưởng rất thịnh hành.
Một là đắm say trong dục lạc ngũ trần, và hai là tự ghép mình vào lối tu ép xác khổ hạnh.
Các ẩn sĩ, đạo sĩ tu khổ hạnh đều có chung quan điểm cực đoan về nghiệp (kamma).
Họ cho rằng phép khổ hạnh có công năng tiêu trừ nghiệp lực xấu từ trong quá khứ.
Họ chủ trương là thân thể nầy càng tiêu mòn, càng hư hoại thì tinh thần và trí huệ sẽ tăng trưởng.
Thân thể nầy là cội nguồn của tham dục. Do đó, để có thể diệt tận tham dục thì phải làm cho thân thể hư hoại đi.
Đức Thế Tôn hoàn toàn không đồng ý với những lý thuyết sai lầm về nghiệp như vậy.
Mọi cố gắng để cải thiện toàn bộ nghiệp lực xấu trong quá khứ đều là thất bại. Bởi vì không thể nào tìm ra điểm khởi đầu kiếp sống của chúng sanh.
Sự giải thoát là điều có thể đạt được khi trả hết được nghiệp lực xa xưa là ý nghĩ rất sai lầm (Kinh Gaddula Sutta, Phẩm Tương Ưng Uẩn, Tương Ưng Bộ Kinh).

Giác ngộ không phải là thành quả của việc loại bỏ ảnh hưởng của nghiệp lực.
Giác ngộ chỉ thành tựu khi chúng ta loại bỏ được vô minh
(Kinh Avijja Sutta, chương 10 pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).



Chúng ta tìm hiểu tiếp về khổ thọ.
Khổ thọ phát sanh lên từ nhiều nguyên nhân.
Cũng như bệnh tật có mặt là do nhiều nguyên nhân. Có thể là do làm việc quá sức, ăn uống không điều độ, thời tiết thay đổi, do nghiệp lực xấu trong quá khứ v.v….
Nghiệp lực trong quá khứ không thể nào xóa bỏ hết được, ngoại trừ khi chúng sanh giải thoát khỏi sanh tử luân hồi.
Bài kinh Kotthita Sutta thuộc chương chín pháp trong Tăng Chi Bộ Kinh ghi rõ mục tiêu đời sống phạm hạnh của chư vị Tỳ Kheo không phải là để xóa bỏ nghiệp lực xấu trong quá khứ.
Mục tiêu của đời sống phạm hạnh là để trau dồi giới hạnh và phát huy trí huệ.
Thông qua bài kinh Cūḷadukkhakkhandha Sutta, bài số 14 trong Trung Bộ Kinh, Đức Thế Tôn trình bày cho các đạo sĩ đương thời về sự vô ích của phép tu khổ hạnh.
Sự giải thoát không tùy thuộc vào mức độ chịu đựng các cảm giác đau đớn khốc liệt.
Sự chịu đựng khổ thọ quá mức sẽ dẫn đến tâm lý bất mãn hoặc sân hận.
Đôi khi người ta phải cố gắng đè nén các cảm thọ khó chịu, hay tìm cách chạy trốn khỏi khổ thọ bằng cách đắm mình trong dục lạc ngũ trần.
Đối với phần đông còn ảnh hưởng bởi vô minh, thọ hưởng dục lạc là cách duy nhất để thoát ra khỏi đau khổ.
Nơi bài Kinh Sallattha Sutta, Phẩm Tương Ưng Thọ thuộc Tương Ưng Bộ Kinh, Đức Thế Tôn diễn giải ý nghĩa trên bằng hình ảnh một người bị bắn trúng hai mũi tên.
Mũi tên đầu tiên là sự đau đớn của thân khi bị tên bắn trúng.
Mũi tên thứ hai là phản ứng tâm lý hoảng loạn của người đó.
Như một vòng luẩn quẩn, cảm giác dầu là lạc thọ hay khổ thọ đều làm cho chúng ta bị ràng buộc vào các cảm giác.
Phương cách để có thể thoát ra khỏi vòng luẩn quẩn là chịu khó quan sát khổ thọ với sự chú tâm và tỉnh táo. Nó như thế nào thì ghi nhận như thế đó.
Như bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, có ghi:
Khi cảm giác khổ thọ, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác khổ thọ”.
Sự nhận biết khách quan về khổ thọ như vậy rất đơn giản nhưng hiệu quả để có thể trực diện với chính cảm giác khó chịu đó.
Có nghĩa là chúng ta không nên phản ứng một cách thái quá.
Bất cứ phản ứng nào, dầu là sợ hãi hay chống đối lại khổ thọ, chỉ làm gia tăng thêm mức độ đau đớn của thân mà thôi.
Vị hành giả kinh nghiệm chỉ cảm nhận khổ thọ, chớ không cho phép tâm của vị ấy phản ứng với những cảm giác khó chịu.
Rèn luyện được như vậy sẽ giúp cho chúng ta đủ kham nhẫn để vượt qua cơn đau nhức của cơ thể.
Nơi bài Kinh Nakulapita Sutta, Phẩm Tương Ưng Uẩn, Tương Ưng Bộ Kinh, Đức Thế Tôn dành lời khuyên cho mỗi người con Phật tử chúng ta: “Các con hãy tự rèn luyện để thân tuy bị bệnh, nhưng tâm không hề ảnh hưởng bởi thân bệnh”.
Như vậy, pháp niệm khổ thọ là lời chỉ dẫn rất cần thiết cho chúng ta khi phải đối mặt với bệnh tật hiểm nghèo.
Vị hành giả lúc đó sẽ chuyển hóa nỗi đau thân thể thành phương tiện để phát triển tuệ quán, tuệ minh sát.

↑ trở lên

BẤT KHỔ - BẤT LẠC THỌ

Có ba loại thọ căn bản:

1. lạc thọ,
2. khổ thọ và
3. bất khổ - bất lạc thọ.

Bất khổ - bất lạc thọ (adukkhamasukha vedanā) là loại thọ trung tính, không vui cũng không buồn, đôi khi được gọi là thọ xả.

Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, nêu chỉ dẫn về niệm bất khổ - bất lạc thọ như sau:

Khi cảm giác bất khổ - bất lạc thọ, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tôi cảm giác bất khổ - bất lạc thọ”.

Trong khi lạc thọ và khổ thọ có thể làm phát khởi tham tùy miên và sân tùy miên (phiền não ngủ ngầm), loại thọ sau cùng thường gây tác động lên si tùy miên (bài Kinh Cūḷavedalla Sutta, bài số 44 trong Trung Bộ Kinh).

Si mê hay vô minh liên hệ với bất khổ - bất lạc thọ là không sáng suốt, không nhận biết được sự sanh khởi và hoại diệt của cảm thọ nầy.

Cũng như không biết được vị ngọt, sự nguy hiểm và xuất ly ra khỏi chính cảm thọ đó (bài Kinh Chachakka Sutta, bài số 148 trong Trung Bộ Kinh).

Kinh Paṭisambhidāmagga có nói rõ sự ghi nhận bất khổ - bất lạc thọ không phải là dễ so với lạc thọ và khổ thọ.

Khi không có mặt của hai loại thọ đầu, vị hành giả có thể suy ra mình đang cảm nhận loại thọ thứ ba.

Bộ Dhammasaṅgaṇī, bộ thứ nhất trong Tạng Abhidhamma, chỉ ra tính chất đặc biệt của bất khổ - bất lạc thọ.

Khi năm căn vật lý (mắt, tai, mũi, lưỡi và thân) tiếp xúc với ngoại cảnh thì chỉ có nơi thân căn mới phát sanh thọ lạc và thọ khổ.

Còn nơi bốn căn vật lý còn lại là sanh khởi loại thọ thứ ba, hay nói cách khác là xả thọ.

Như vậy, những gì chúng ta cảm nhận vui hay buồn, thích hay không thích qua tiếp xúc với hình sắc, âm thanh, mùi hương, vị giác có thể chỉ là cảm nhận chủ quan mà thôi.

Nói đến bất khổ - bất lạc thọ là nói đến bản chất vô thường của nó.

Quán niệm về bản chất vô thường của loại thọ nầy sẽ dẫn đến phát sanh trí huệ, là cách để chúng ta đối trị lại si mê hay vô minh tùy miên.

Kinh Saḷāyatana Sutta, bài số 137 trong Trung Bộ Kinh, có phân biệt rõ giữa bất khổ - bất lạc thọ liên hệ với si mê và bất khổ bất lạc thọ không có si mê.

Bất khổ - bất lạc thọ liên hệ với si mê là cảm thọ phát sanh khi chúng sanh không nhận thức được vị ngọt, sự nguy hiểm và sự xuất ly ra khỏi các cảnh dục (sắc, thinh, hương, vị, xúc).

Bất khổ - bất lạc thọ không có si mê là cảm thọ sanh khởi khi chúng sanh hiểu được ba pháp nêu trên.

Chúng ta đã tìm hiểu ý nghĩa của ba cảm thọ: lạc thọ, khổ thọ, bất khổ - bất lạc thọ.

Kết lại bài học, chúng ta hãy đọc lại phần chỉ dẫn thực hành niệm thọ trong bài Kinh Niệm Xứ:

“Vị hành giả sống quán thọ trên nội thọ, hay quán thọ trên ngoại thọ, hay quán thọ trên cả nội thọ lẫn ngoại thọ.
Vị hành giả sống quán sự sanh khởi trên thọ, hay quán sự hoại diệt trên thọ, hay quán cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt trên thọ.
Vị ấy suy niệm: ‘Có thọ nầy’, cho đến mức độ có thể phát sanh trí huệ và duy trì niệm liên tục.
Và vị ấy sống không ràng buộc, không chấp thủ vào điều gì ở thế gian nầy”.

↑ trở lên

QUÁN TÂM NIỆM XỨ

Thiền sư Anālayo tiếp tục hướng dẫn pháp niệm tâm với những tiêu đề như sau:

I. Niệm tâm
II. Cách thực hành niệm tâm
III. Bốn trạng thái tâm thông thường
IV. Bốn trạng thái tâm cao thượng

Trước hết là phần đầu tiên của chương VIII trong quyển sách thiền niệm xứ.

I. NIỆM TÂM

Niệm tâm là pháp thứ ba trong tứ niệm xứ.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn về niệm tâm như sau:
1. Vị Tỳ Kheo với tâm có tham, vị ấy biết rõ: “Tâm có tham”; với tâm không tham, vị ấy biết rõ: “Tâm không tham”;
2. Với tâm có sân, vị ấy biết rõ: “Tâm có sân”; với tâm không sân, vị ấy biết rõ: “Tâm không sân”;
3. Với tâm có si, vị ấy biết rõ: “Tâm có si”; với tâm không si, vị ấy biết rõ: “Tâm không si”;
4. Với tâm thụ động, vị ấy biết rõ: “Tâm thụ động”; với tâm tán loạn, vị ấy biết rõ: “Tâm tán loạn”;
5. Với tâm quảng đại, vị ấy biết rõ: “Tâm quảng đại”; với tâm không quảng đại, vị ấy biết rõ: “Tâm không quảng đại”;
6. Với tâm hữu hạn, vị ấy biết rõ: “Tâm hữu hạn”; với tâm vô hạn, vị ấy biết rõ: “Tâm vô hạn”;
7. Với tâm có định, vị ấy biết rõ: “Tâm có định”; với tâm không định, vị ấy biết rõ: “Tâm không định”;
8. Vị Tỳ Kheo với tâm giải thoát, vị ấy biết rõ: “Tâm giải thoát”; với tâm không giải thoát, vị ấy biết rõ: “Tâm không giải thoát”.
Pháp niệm tâm liên quan đến 16 trạng thái tâm, có thể chia thành 8 cặp đôi, được phân thành hai nhóm:
a. Nhóm tâm bất thiện và tâm thiện: tham, sân, si, tán loạn; và không tham, không sân, không si, an tịnh
b. Nhóm tâm cao thượng và tâm không cao thượng: quảng đại, vô hạn, có định, giải thoát; và không quảng đại, hữu hạn, không định, không giải thoát.
Cốt lõi trong pháp niệm tâm là vị hành giả quan sát sự sanh khởi và hoại diệt của các trạng thái tâm, cùng với các yếu tố tác động từ bên ngoài.
Từ đó, vị hành giả nhận thức được bản chất vô thường và có điều kiện của tâm thức.

II. CÁCH THỰC HÀNH NIỆM TÂM

Sang đến phần thực hành niệm tâm là đã bắt đầu khó.
Vì tâm thức là trừu tượng, vi tế, khó nắm bắt hơn phần thân thể thuộc về vật chất thô sơ.
Trước hết chúng ta tìm hiểu tâm là gì? Nó ở đâu? Tâm hoạt động như thế nào?
Như chúng ta biết, tâm thức là một thành phần trong tập hợp ngũ uẩn: sắc uẩn, thọ uẩn, tưởng uẩn, hành uẩn và thức uẩn.
Như các thành phần khác, tâm thức luôn biến đổi và biến đổi rất nhanh chóng.
Trong các hiện tượng tự nhiên, không có hiện tượng nào có thể so sánh với sự biến đổi và sanh diệt nhanh chóng của tâm thức.
Không có bộ phận cơ thể nào trong cơ thể là nơi trú ngụ của tâm thức. Có người nói bộ não hoặc trái tim là nơi tâm thức lưu lại.
Đức Thế Tôn không đề cập đến điều đó. Ngài chỉ dùng cụm từ “cái hang của thân thể”, (guhāsayaṃ).
Cũng như không thể nói ánh sáng của ngọn đèn nằm ở đâu trong các bộ phận của một bóng đèn.
Nhưng khi các điều kiện về điện lực đầy đủ, chúng ta bật công tắc lên thì ngọn đèn sẽ phát sanh ánh sáng.
Sự phát sanh của tâm thức nơi thân ngũ uẩn nên hiểu theo ý nghĩa tương tự.
Chức năng của tâm thức là sự nhận biết.
Chính nhờ vào thành phần phi vật lý nầy mà chúng sanh có thể suy nghĩ, hồi tưởng, nhận thức, cảm nhận và phản ứng lại với các điều kiện vật lý bên ngoài.
Bản chất của tâm thức có hai điều. Đó là:
1. Sự thay đổi nhanh chóng
2. Là một hiện tượng có điều kiện

Điều thứ nhất, như đã nói không có hiện tượng nào trong tự nhiên có thể so sánh với tốc độ của tâm thức. Ngay cả tốc độ của ánh sáng! Đây chính là bản chất vô thường của tâm thức.

Điều thứ hai, tâm thức là một hiện tượng có điều kiện. Nghĩa là sao?
Tâm thức không thể nào phát sanh nếu không có những nguyên nhân và điều kiện thích hợp.
Cụ thể hơn, tâm thức phát sanh lên nhờ vào sự tương tác giữa sáu căn và sáu cảnh tương ứng.
Từ đó, có 6 loại tâm căn bản: nhãn thức, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức, thân thức và ý thức.
Ví dụ như vào buổi sáng chúng ta ngắm cảnh đẹp bình minh.
Điều kiện cảnh sắc bên ngoài là cảnh bình minh.
Còn người ngắm cảnh bình minh phải có cặp mắt sáng và có sự chú tâm đến cảnh tượng trước mắt.
Từ đó, hình thành nên nhãn thức là cái biết của con mắt đối với cảnh đẹp bình minh.
Bây giờ chúng ta thực hành niệm tâm như thế nào?
Theo lời chỉ dẫn của bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta:
Vị Tỳ Kheo với tâm có tham, vị ấy biết rõ: “Tâm có tham”,
với tâm không tham, vị ấy biết rõ: “Tâm không tham”;
Với tâm có sân, vị ấy biết rõ: “Tâm có sân”,
với tâm không sân, vị ấy biết rõ: “Tâm không sân” v.v….
Như vậy, vị hành giả đều phải ghi nhận các trạng thái tâm phát sanh lên, dầu đó là thiện hay bất thiện.
Trong bài kinh Dvedhāvitakka Sutta, bài kinh số 19 trong Trung Bộ Kinh, Đức Thế Tôn có kể lại cho chư vị Tỳ Kheo kinh nghiệm của Ngài trong lúc hành đạo.

Lúc đó, Đức Thế Tôn phân chia tư duy của Ngài ra hai thành phần.
1. Tư duy bất thiện bao gồm dục tầm, sân tầm và hại tầm
2. Tư duy thiện bao gồm ly dục tầm, vô sân tầm và bất hại tầm.

Rồi Ngài suy nghĩ đến tác hại của tư duy bất thiện.
Khi trong tâm phát sanh lên suy nghĩ bất thiện, điều đó sẽ đem lại hại mình, hại người, hại cả hai, tổn giảm trí huệ, dẫn đến phiền não và càng rời xa Niết Bàn.
Còn kết quả của tư duy thiện lành thì ngược lại.
Những tư duy tốt đẹp như tâm từ bi sẽ đem lại lợi mình, lợi người, lợi cả hai, tăng trưởng trí huệ, chấm dứt phiền não và tiếp cận được Niết Bàn.
Ở phần cuối của bài kinh Dvedhāvitakka Sutta, Đức Thế Tôn nhắc nhở chúng ta một điều rất quan trọng: “Thường hay suy nghĩ về một điều gì đó, điều đó sẽ trở thành thói quen”, (bahulamanuvitakketi anuvicāreti, tathā tathā nati hoti cetaso).
Khi thường suy nghĩ về bất thiện pháp, chúng ta đã lập trình trong tâm thức thói quen về bất thiện pháp.
Nhưng ngược lại, các hành giả luôn tư duy về thiện pháp, tâm của họ tự nhiên có khuynh hướng thiên về thiện pháp.
Do đó, khi thực hành niệm tâm, vị hành giả phải nắm bắt rõ (pajānāti) tất cả trạng thái tâm phát sanh lên, dầu đó là thiện hay bất thiện.
Nếu là tâm bất thiện như tâm có tham (sarāgaṃ), tâm có sân (sadosaṃ), tâm có si (samohaṃ) thì hãy thay thế và loại bỏ các trạng thái tâm đó.
Còn nếu là tâm thiện như tâm không có tham (vītarāgaṃ), tâm không có sân (vītadosaṃ), tâm không có si (vītamohaṃ) thì hãy duy trì và phát triển các trạng thái tâm đó.
Như đang ngồi thiền mà có ai đó gây ra tiếng ồn, chúng ta một cách tự động sẽ phát sanh tâm sân hận với người gây ra tiếng ồn.
Vị hành giả nhanh chóng nhận biết: “Tâm ta đang sân hận”.
Tiếp tục theo dõi, quan sát nội tâm đang sân hận.
Không nghĩ gì về tiếng ồn hay người gây ra nó, chỉ quan sát nội tâm của mình mà thôi.
Thoáng chốc tâm sân hận nơi vị hành giả sẽ lắng đọng và tan biến, giống như những cụm mây trên bầu trời họp rồi lại tan.
Đó là bản chất vô thường của tâm thức. Chúng ta khéo như lý tác ý ứng dụng nguyên lý nầy để làm cho nội tâm mình ngày càng trở nên thanh tịnh và trong sáng.

↑ trở lên

BỐN TRẠNG THÁI TÂM THÔNG THƯỜNG

Ba trạng thái tâm đầu tiên được nêu lên trong pháp niệm tâm là tâm tham (rāga), tâm sân (dosa) và tâm si (moha).

Đây là ba gốc rễ của tất cả bất thiện pháp.

Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, trình bày tiếp ba trạng thái tâm đối nghịch với các phiền não trên là tâm không tham (vītarāga), tâm không sân (vītadosa), tâm không si (vītamoha).

Ba trạng thái tâm tiếp theo là căn bản của thiện pháp, pháp lành.

Bất thiện tâm diễn biến theo nhiều cách khác nhau. Mãnh lực của tâm tham được ví như ngọn lửa nóng.
Tâm sân ví như sự chấp thủ, khó bỏ qua.
Và tâm si như mạng lưới ràng buộc.

Như kệ ngôn Pháp Cú Kinh có diễn tả:

“Không có ngọn lửa nào như lửa tham. Không có sự chấp thủ bằng lòng sân hận. Và không có lưới nào bằng lưới si mê”, (câu kệ ngôn 251).

Hiểu theo ý nghĩa tuyệt đối, trạng thái tâm không tham, không sân lẫn không si là tâm của bậc thánh nhân A La Hán (Kinh Mūlapariyāya Sutta, bài số 1 thuộc Trung Bộ Kinh).

Còn phàm nhân chúng ta chỉ có được trạng thái tâm thiện pháp đó nhất thời.
Hai trạng thái tâm tiếp theo là tâm thụ động (saṅkhitta) và tâm tán loạn (vikkhitta). Cả hai trạng thái tâm nầy đều có ý nghĩa tiêu cực.
Các bản chú giải của Kinh Niệm Xứ giải thích tâm thụ động là trạng thái hôn trầm, thụy miên.
Còn tâm tán loạn chính là triền cái phóng tâm.
Vị hành giả cần phải có khả năng giữ sự thăng bằng cho tâm bằng cách loại bỏ cả tâm thụ động và tâm tán loạn, để có thể phát triển sâu lắng về thiền chỉ và thiền quán.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, đã trình bày bốn cặp đôi trạng thái tâm ở dạng đối lập. Có trạng thái tâm nầy thì không có trạng thái tâm kia.
Như khi trong nội tâm lòng tham ái biến mất, chúng ta sẽ trải nghiệm trạng thái tâm không có tham.

Trong bài Kinh Vitakkasaṇṭhāna Sutta, bài số 20 trong Trung Bộ Kinh, Đức Thế Tôn có chỉ dẫn cụ thể cách loại bỏ những ý nghĩ tiêu cực như sau:

1. Hãy thay thế những suy nghĩ không tốt bằng tư duy thiện lành. Giống như người thợ mộc dùng cái nêm nầy để đánh bật một cái nêm khác.
2. Hãy suy nghĩ về hậu quả tai hại của tâm bất thiện. Như các thanh thiếu niên nam nữ sẽ rất ghê sợ khi xác của loài vật quàng vào cổ họ.
3. Đừng nghĩ tới những điều tiêu cực nữa. Như một người không muốn nhìn thấy cảnh vật nào đó, họ nhắm mắt lại hoặc quay mặt đi nơi khác.
4. Hãy nhớ trạng thái vô thường của tâm. Tâm luôn sanh diệt không ngừng nghỉ, hãy nhớ điều đó. Giống như một người đang đi nhanh, chợt suy nghĩ rồi bắt đầu đi chậm lại rồi dừng hẳn.
5. Cố gắng khắc phục suy nghĩ tiêu cực. Nếu làm đủ mọi cách mà tâm vẫn nghĩ điều xấu, hãy vận dụng hết năng lực của cơ thể để xua đuổi điều xấu đó đi. Giống như một người lực sĩ áp đảo và chế ngự một người yếu đuối hơn.

Trên đây là lời chỉ dẫn thiết thực của Đức Thế Tôn cho các vị hành giả trong pháp niệm tâm.
Tâm bất thiện, suy nghĩ tiêu cực gây ra mọi vấn đề trong cuộc sống. Chúng ta hãy nhận dạng ngay mỗi khi chúng xuất hiện. Và kịp thời thay thế bằng những tâm thiện lành, những tư duy tích cực.
Bên cạnh pháp tham thiền, chúng ta nên có một nếp sống lành mạnh, kết hợp với người bạn tốt, đọc thêm nhiều kinh sách Phật giáo và chuyên cần trong việc theo dõi và quán sát nội tâm.
Bởi vì, không có lợi ích hay phước báu nào sánh cho bằng tâm thức được khéo huấn luyện và khéo tu tập.

↑ trở lên

BỐN TRẠNG THÁI TÂM CAO THƯỢNG

Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, trình bày tiếp bốn trạng thái tâm cao thượng như sau.

Cặp đôi tâm thứ năm trong phần chỉ dẫn của bài Kinh Niệm Xứ:
Với tâm quảng đại, vị ấy biết rõ: “Tâm quảng đại”,
với tâm không quảng đại, vị ấy biết rõ: “Tâm không quảng đại”.

Tập chú giải của bài Kinh Niệm Xứ giải thích tâm quảng đại (mahaggata citta) là các tâm thiền sắc giới và thiền vô sắc giới.
Còn tâm không quảng đại (amahaggata citta) là các tâm dục giới.

Cặp đôi tâm thứ sáu:
Với tâm hữu hạn, vị ấy biết rõ: “Tâm hữu hạn”,
với tâm vô thượng, vị ấy biết rõ: “Tâm vô thượng”.

Tâm hữu hạn (sauttara citta) để chỉ cho các tâm dục giới.
Tâm vô thượng (anuttara citta) là các tâm thiền sắc giới và thiền vô sắc giới.

Cặp đôi tâm thứ bảy:
Với tâm có định, vị ấy biết rõ: “Tâm có định”,
với tâm không định, vị ấy biết rõ: “Tâm không định”.

Tâm có định (samāhita citta) là tâm của các vị hành giả đắc thiền.
Tâm không định (asamāhita citta) là tâm của phần đông không đắc thiền.

Cặp đôi tâm thứ tám:
Vị Tỳ Kheo với tâm giải thoát, vị ấy biết rõ: “Tâm giải thoát”,
với tâm không giải thoát, vị ấy biết rõ: “Tâm không giải thoát”.

Tâm giải thoát (vimutta citta) là tâm của bậc thánh nhân đã không còn phiền não tham, sân, si.
Bản kinh Paṭisambhidāmagga nói rõ thêm tâm giải thoát còn là tâm trong sạch của vị hành giả đang thực hành thiền quán.

Tâm không giải thoát (avimutta citta) là tâm của phàm nhân còn ảnh hưởng bởi phiền não tham, sân, si.

Tóm lại, lời chỉ dẫn trong bài kinh Niệm Xứ liên hệ đến 16 trạng thái tâm, có thể chia thành 8 cặp đôi, được phân thành hai nhóm:
a. Nhóm tâm bất thiện và tâm thiện: tham, sân, si, tán loạn; và không tham, không sân, không si, không tán loạn.
b. Nhóm tâm cao thượng và tâm không cao thượng: quảng đại, vô thượng, có định, giải thoát; và không quảng đại, hữu hạn, không định, không giải thoát.

Trong pháp niệm tâm (cittānupassanā), vị hành giả chú tâm theo dõi các trạng thái tâm phát sanh lên, trụ lại, rồi hoại diệt đi.
Thực hành thường xuyên như vậy sẽ giúp cho chúng ta có thói quen nhận dạng được các diễn biến của nội tâm trong sinh hoạt hằng ngày.
Mỗi sát na tâm luôn vận hành liên tục. Sanh lên rồi lại tan biến nhanh chóng. Như một dòng sông trôi chảy không ngừng nghỉ, dòng sông tâm thức cũng hoạt động giống như vậy, chúng luôn tùy thuộc vào các nguyên nhân và điều kiện.
Đó chính là bản chất vô thường của tâm thức.

Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn tiếp trong sự thực hành niệm tâm:

“Vị hành giả sống quán tâm trên nội tâm, hay quán tâm trên ngoại tâm, hay quán tâm trên cả nội tâm lẫn ngoại tâm.
Vị hành giả sống quán sự sanh khởi trên tâm, hay quán sự hoại diệt trên tâm, hay quán cả sự sanh khởi lẫn sự hoại diệt trên tâm.
Vị ấy suy niệm: ‘Có tâm nầy’, cho đến mức độ có thể phát sanh trí huệ và duy trì niệm liên tục.
Và vị ấy sống không ràng buộc, không chấp thủ vào điều gì ở thế gian nầy”.

Đoạn kinh văn trên có ý nghĩa tương tự trong phần giải thích ở pháp niệm thân và pháp niệm thọ.

↑ trở lên

NIỆM PHÁP (DHAMMĀNUPASSANĀ)

Chúng ta tiếp tục tìm hiểu chương IX trong quyển sách thiền niệm xứ của thiền sư Anālayo, mở đầu cho sự thực hành niệm pháp (dhammānupassanā).
Nội dung đầu tiên của niệm pháp là pháp triền cái (nīvaraṇa).
Nội dung của pháp triền cái có các tiêu đề như sau:
1. Ý nghĩa của từ pháp (dhamma) trong niệm pháp
2. Quán niệm về năm triền cái
3. Tầm quan trọng của nhận thức được năm triền cái
4. Những điều kiện để phát sanh và hoại diệt của năm triền cái
Hãy bắt đầu với nội dung đầu tiên
Ý NGHĨA CỦA TỪ PHÁP (DHAMMA) TRONG NIỆM PHÁP
Từ Pāli “dhamma” mang nhiều ý nghĩa. Dhamma có thể là nguyên tắc, luật lệ, hiện tượng, vấn đề hay điều kiện.
Tùy theo văn cảnh mới có thể chỉ ra ý nghĩa chính xác của thuật ngữ dhamma.
Phần lớn các dịch giả phiên dịch từ dhamma trong bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, là cảnh pháp, là đối tượng hay là cảnh của tâm thức.
Cảnh pháp khác với cảnh của năm căn vật lý: mắt, tai, mũi, lưỡi và thân.
Tuy nhiên, theo văn cảnh của bài Kinh Niệm Xứ thì cảnh pháp không phải là nghĩa thật chính xác của thuật ngữ dhamma.
Nếu dhamma được dịch là cảnh pháp thì ba niệm xứ đầu là thân, thọ và tâm cũng là dhamma vì thân, thọ và tâm cũng là cảnh hay đối tượng của tâm thức.
Hơn nữa, một trong nội dung của niệm pháp là quán niệm cả sáu căn và sáu cảnh tương ứng, bao gồm sắc, thinh, hương, vị, xúc và pháp; chớ không riêng gì quán niệm cảnh pháp.
Xét đến pháp thực hành sau cùng trong thiền niệm xứ, chúng ta thấy nội dung của niệm pháp liên quan đến những yếu tố tâm lý đặc biệt như năm pháp triền cái và thất giác chi.
Và niệm pháp cũng phân chia kinh nghiệm thành những phân loại cụ thể như ngũ uẩn, mười hai xứ, và tứ diệu đế.
Các nội dung trên chính là tinh hoa của giáo lý nhà Phật, được gọi là Giáo Pháp (Dhamma).
Những nội dung mà chúng ta vừa nói đến không phải là đề mục thiền định, nhưng chúng tạo nên bộ khung hay điểm để đối chiếu hay ứng dụng trong khi thiền định.
Trong quá trình thực hành, vị hành giả sẽ quan sát những gì được trải nghiệm thông qua thuật ngữ dhamma.
Như vậy, từ Pāli “dhamma” trong niệm pháp không phải là cảnh hay đối tượng của tâm, nhưng dhamma là những gì được ứng dụng để trở thành cảnh của tâm hoặc cảnh của các căn vật lý khác trong khi thiền định.
Cụm từ “niệm pháp” cũng xuất hiện nơi bài Kinh Niệm Số Tức Quan, bài số 118 trong Trung Bộ Kinh, trong bốn bước thực tập sau cùng.
Chúng ta đọc lại bộ bốn thực tập thứ tư liên quan đến niệm pháp như sau:
13. Vị ấy luyện tập: “Quán vô thường, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán vô thường, tôi sẽ thở ra”.
14. Vị ấy luyện tập: “Quán ly tham, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán ly tham, tôi sẽ thở ra”.
15. Vị ấy luyện tập: “Quán đoạn diệt, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán đoạn diệt, tôi sẽ thở ra”.
16. Vị ấy luyện tập: “Quán từ bỏ, tôi sẽ thở vào”,
Vị ấy luyện tập: “Quán từ bỏ, tôi sẽ thở ra”.
Ý nghĩa của bốn bước thực tập nầy là vị hành giả quán niệm về vô thường, ly tham, đoạn diệt và từ bỏ.
Đầu tiên, nội dung của bốn bước thực tập nêu trên có hơi khác với phần nội dung niệm pháp trong bài Kinh Niệm Xứ.
Sở dĩ, Đức Thế Tôn phân loại bốn bước thực tập niệm hơi thở, từ bước 13 cho đến bước 16, thuộc về niệm pháp bởi vì ở giai đoạn thực hành rất tiến bộ nầy vị hành giả chắc chắn chế ngự được tham ái và sân hận.
Sau đó, vị ấy có thể an trú tâm trong pháp xã (equanimity).
Tập sách Paṭisambhidāmagga nói rõ thêm đây chính là trạng thái mà vị hành giả đã loại trừ được năm pháp triền cái.
Điều nầy giúp cho chúng ta thấy được sự liên kết giữa bốn bước thực tập sau cùng trong niệm hơi thở với thứ tự nội dung của pháp (dhamma) trong niệm pháp, bắt đầu bằng pháp triền cái.
Theo bản chú giải của tập sách Paṭisambhidāmagga, pháp triền cái là nội dung đầu tiên trong niệm pháp vì loại bỏ được triền cái chính là cơ sở cho sự thực hành sau cùng trong thiền niệm xứ, niệm pháp trên các pháp.
Một sự so sánh thêm giữa bài Kinh Niệm Số Tức Quan và bài Kinh Niệm Xứ.
Mười sáu bước thực tập niệm hơi thở trong bài Kinh Niệm Số Tức Quan dẫn đến sự phát triển thất giác chi.
Trong khi đó, thất giác chi cũng là một trong những nội dung cơ bản của niệm pháp trong bài Kinh Niệm Xứ.
Sự so sánh về niệm pháp ở cả hai bài kinh nêu trên chỉ ra được niệm pháp là sự thực hành quyết định trong quá trình vị hành giả tiến đến sự giác ngộ.
Theo nội dung bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, tiến trình nầy quy định nên thứ tự của các phân loại chi tiết trong thực hành niệm pháp như sau:
1. Năm triền cái
2. Ngũ uẩn
3. Sáu xứ
4. Thất giác chi
5. Tứ niệm xứ
Trên nền tảng là sự vững vàng của nội tâm thông qua loại bỏ các triền cái, vị hành giả hướng đến niệm pháp bằng cách phân tích một cá nhân theo thuật ngữ là năm uẩn (the five aggregates).
Phân tích cá nhân đó tương tác với thế giới bên ngoài theo thuật ngữ là sáu xứ (the six sense-spheres).
Hai sự phân tích trên kết hợp lại tạo nên điều kiện thuận lợi cho sự phát huy pháp thất giác chi, là điều kiện cần thiết cho sự giác ngộ.
Và giác ngộ là sự thông suốt về tứ diệu đế, được biết đến là nội dung sau cùng trong sự thực hành niệm pháp trên các pháp (dhammānupassanā).
Bốn bước thực tập sau cùng trong niệm hơi thở chủ yếu giúp cho vị hành giả thành đạt tuệ quán thông qua niệm pháp (contemplation of dhammas).
Sự thực hành nầy hướng đến kinh nghiệm trực tiếp từ quán niệm về vô thường (aniccānupassī), rồi đến sự ly tham (virāgānupassī) và đoạn diệt (nirodhānupassī).
Và trải nghiệm sau cùng là sự thoát ly hay từ bỏ (paṭinissaggānupassī), trạng thái tâm chuẩn bị cho sự giác ngộ.
Thực hành niệm pháp trong bài Kinh Niệm Xứ và bài Kinh Niệm Số Tức Quan đều chỉ ra được tiến trình hướng đến sự giải thoát và giác ngộ.
Mặc dầu vị hành giả có thể đạt đến mục tiêu trong bất cứ sự thực tập nào trong 16 bước niệm hơi thở, bốn bước thực tập sau cùng dường như là chặng sau cùng trên hành trình đến giác ngộ.
Tương tự như vậy đối với bốn pháp niệm xứ: niệm thân, niệm thọ, niệm tâm và niệm pháp.
Pháp niệm nào cũng là lối vào giải thoát; tuy nhiên, niệm pháp trên các pháp luôn phát quang rực rỡ ánh sáng của giác ngộ.
Khác với ba pháp niệm đầu, lời chỉ dẫn trong niệm pháp nhấn mạnh đến nguyên lý duyên khởi (conditionality).
Duyên khởi là giáo lý tinh hoa của đạo Phật.
Đức Thế Tôn đã dạy:
“Những ai hiểu được pháp duyên khởi, người đó hiểu được Giáo Pháp;
Những ai hiểu được Giáo Pháp, người đó hiểu được pháp duyên khởi”.
Nguyên văn Pāli:
“Yo paṭiccasamuppādaṃ passati so dhammaṃ passati;
yo dhammaṃ passati so paṭiccasamuppādaṃ passati”.
(Bài kinh Mahāhatthipadopama Sutta, Trung Bộ Kinh bài số 28)
Như vậy, niệm pháp trên các pháp là khéo ứng dụng các phân loại về pháp, dhammas, trong khi hành thiền để thông suốt nguyên lý của pháp duyên khởi, và dẫn đến sự giác ngộ trạng thái cao nhất của tất cả các pháp, đó là Niết Bàn (Nibbāna).

↑ trở lên

QUÁN NIỆM VỀ PHÁP TRIỀN CÁI

Nội dung đầu tiên trong thực hành niệm pháp là pháp triền cái, nivāraṇa.
Thuật ngữ “triền cái” từ tiếng Pāli là nivāraṇa, có nghĩa là ngăn che hay tạo chướng ngại cho tâm, là pháp gây khó khăn cho vị hành giả tu tập ở cả hai lĩnh vực tịnh chỉ và tuệ giác, thiền chỉ và thiền quán.
Trong một đoạn kinh trong Tương Ưng Triền Cái, Tương Ưng Bộ Kinh, Đức Thế Tôn đã chỉ ra tác hại của năm pháp triền cái như sau:
“Nầy các thầy Tỳ Kheo, năm pháp triền cái tạo nên mê mờ, đối lập với trí tuệ, gây nên tổn hại, và kéo chúng sanh ngày càng rời xa Niết Bàn”.
Triền cái có cả thảy năm pháp:
1. Tham dục (kāmacchanda): lòng tham muốn dục lạc ngũ trần. Đây là một dạng của phiền não gốc rễ tham (lobha).
2. Sân hận (byāpāda): sự oán giận, bực tức, nóng nảy đối với người hay sự vật, dạng phiền não gốc rễ sân (dosa). Còn phiền não gốc rễ si (moha) được biểu hiện ở ba triền cái còn lại.
3. Hôn trầm – thụy miên (thīnamiddha): đây là một dạng phiền não kép để chỉ cho sự dã dượi, lười biếng, uể oải của thân lẫn tâm, đôi khi được gọi vắn tắt là hôn trầm.
4. Trạo cử – hối quá (uddhaccakukkucca): cũng là một dạng phiền não kép, để chỉ cho trạng thái bất an hay bấn loạn, được gọi vắn tắt là phóng tâm.
5. Hoài nghi (vicikicchā): phân vân, lưỡng lự, không tin tưởng nơi ân đức Tam Bảo, luôn nghi ngờ tính hiệu quả trong các điều học.
Khác với sự thực hành niệm tâm ở phần trước, quán niệm pháp triền cái không chỉ là ý thức sự có mặt hay không có mặt của chúng, mà còn nhận ra các điều kiện dẫn đến sự phát sanh và hoại diệt của từng triền cái.
Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn về quán niệm pháp triền cái như sau:
1. Khi trong tâm có tham dục, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tâm có tham dục”;
Khi trong tâm không có tham dục, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tâm không có tham dục”;
Vị ấy biết rõ bằng cách nào tham dục chưa sanh có thể sanh khởi,
Bằng cách nào tham dục đã sanh có thể loại trừ,
Bằng cách nào để ngăn ngừa tham dục đã loại trừ không cho sanh khởi lại trong tương lai.
2. Khi trong tâm có sân hận, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tâm có sân hận”; ….
3. Khi trong tâm có hôn trầm – thụy miên, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tâm có hôn trầm – thụy miên”; ….
4. Khi trong tâm có trạo cử – hối quá, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tâm có trạo cử – hối quá”; …..
5. Khi trong tâm có hoài nghi, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tâm có hoài nghi”;
Khi trong tâm không có hoài nghi, vị Tỳ Kheo biết rõ: “Tâm không có hoài nghi”;
Vị ấy biết rõ bằng cách nào hoài nghi chưa sanh có thể sanh khởi,
Bằng cách nào hoài nghi đã sanh có thể loại trừ,
Bằng cách nào để ngăn ngừa hoài nghi đã loại trừ không cho sanh khởi lại trong tương lai.
Trên đây là lời chỉ dẫn trong bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, về cách quán niệm pháp triền cái.
Cả năm pháp trên được gọi là triền cái hay pháp chướng ngại vì chúng gây cản trở cho tâm, làm cho tâm không hoạt động đúng với chức năng của nó.
Bài Kinh Avaraṇa Sutta, chương năm pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh, nói rõ là do ảnh hưởng của pháp triền cái mà chúng ta không hiểu được lợi ích của chính mình, lợi ích của người khác; không thể thành tựu thiền định hay tuệ quán.
Năm pháp triền cái có tính đối kháng với năm pháp trong các chi phần của thiền định (jhānaaṅga), hay còn gọi là các thiền chi: tầm, tứ, hỷ, lạc và định.
Năm thiền chi chính là khắc tinh của năm triền cái. Chúng tương khắc với nhau như ánh sáng và bóng tối vậy!
Sách Thanh Tịnh Đạo, Visuddhimagga, trình bày rõ:
1. Chi định dùng để đối trị triền cái tham dục
2. Hỷ đối trị với sân hận
3. Tầm để khắc chế hôn trầm – thụy miên
4. Lạc để hóa giải trạo cử – hối quá
5. Và tứ là để đối trị với hoài nghi
Pháp triền cái không chỉ gây cản trở việc đắc thiền, chúng còn làm cho vị hành giả không thể thành đạt pháp giác chi (bojjhaṅga).
Một cách cụ thể, bài kinh Āhāra Sutta, phẩm Giác Chi thuộc Tương Ưng Bộ Kinh, chỉ ra hôn trầm – thụy miên ngăn chận cần giác chi; trạo cử – hối quá cản trở an giác chi; và hoài nghi che lấp trạch pháp giác chi.
Nhận thức được tính đối lập giữa pháp triền cái và pháp giác chi là rất quan trọng.
Bởi vì loại bỏ triền cái và phát triển được giác chi là điều kiện cần thiết cho sự giác ngộ (Kinh Uttiya Sutta, chương mười pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh; Kinh Cunda Sutta, phẩm Niệm Xứ thuộc Tương Ưng Bộ Kinh).
Các kinh văn Nikāya mô tả tính chất và ảnh hưởng của năm triền cái qua các ví dụ tiêu biểu như sau.
Trước tiên, một người lấy một bát nước để soi hình qua mặt nước.
Ở đó tham dục được ví như bát nước pha màu nhuộm.
Sân hận giống như bát nước đun sôi, hôn trầm – thụy miên như bát nước lẫn đầy rong rêu.
Trạo cử – hối quá được ví như bát nước bị gió lay động, hoài nghi như bát nước đầy bùn (Kinh Sangaravo Sutta, phẩm Giác Chi thuộc Tương Ưng Bộ Kinh).
Trong cả năm trường hợp trên, người đó không thể nào nhìn rõ khuôn mặt của anh ta trong bát nước.
Thông qua ví dụ bát nước, chúng ta thấy được tính chất rõ rệt của từng triền cái.
Tham dục như tô màu cho tưởng, sân hận làm cho tâm bị nóng nảy, hôn trầm – thụy miên mô tả sự trì trệ, trạo cử – hối quá làm cho tâm dao động, và hoài nghi gây ra sự hoang mang.
Kế đến là các ví dụ khác minh họa cho sự vắng mặt của triền cái.
Vị hành giả giải thoát khỏi tham dục được ví như người trả được món nợ.
Lắng dịu sân hận giống như người bệnh qua khỏi cơn bệnh.
Vượt qua hôn trầm – thụy miên như tù nhân được mãn hạn tù.
Chế ngự được trạo cử – hối quá giống như một người thoát khỏi cảnh nô lệ.
Và khắc phục hoài nghi được ví như hành khách vượt qua bãi sa mạc an toàn (Kinh Samaññaphala Sutta, Trường Bộ Kinh bài số 2; Kinh Mahā Assapura Sutta, Trung Bộ Kinh bài số 39).
Giống như các ví dụ ở phần trên, các ví dụ nầy mô tả sinh động ảnh hưởng của các triền cái.
Tham dục lay động, làm cho tâm của vị hành giả giống như tâm trạng của người bị mắc nợ.
Tâm của chúng ta luôn bị kích động bởi sân hận giống như cơn bệnh
Hôn trầm – thụy miên làm trì trệ, như giam lỏng chúng ta.
Trạo cử – hối quá điều khiển tâm hoàn toàn giống như ông chủ điều khiển đầy tớ.
Và hoài nghi làm cho tâm hoàn toàn bối rối, không biết phải hành động như thế nào.
Các ví dụ ở phần đầu minh họa cho sự có mặt của pháp triền cái cùng với ảnh hưởng tai hại của chúng.
Các ví dụ ở phần tiếp theo mô tả trạng thái an tịnh của tâm khi giải thoát khỏi các triền cái.
Tất cả ví dụ nêu trên minh họa cho cách thực hành đầu tiên trong niệm pháp: biết rõ sự có mặt và không có mặt của các pháp triền cái.


↑ trở lên

TẦM QUAN TRỌNG CỦA VIỆC NHẬN DẠNG PHÁP TRIỀN CÁI

Theo các bản kinh Nikāya, nếu pháp triền cái hiện diện ở trong tâm mà vị hành giả không nhận ra được, vị ấy đã bị lạc thiền (mis-meditating).
Đức Thế Tôn không chấp nhận cách hành thiền như vậy.
Ngài giảng trong bài kinh Gopaka Moggallāna Sutta, Trung Bộ Kinh bài số 108: “Như Lai không tán thán thiền định như vậy”, (Bhagavā jhānaṃ na vaṇṇesi).
Nhưng nếu vị hành giả nhận biết được sự có mặt của triền cái và sử dụng chúng để tu tập thiền niệm xứ, vị ấy có thể làm thanh tịnh tâm.
Một lần nọ Tôn giả Anuruddha đi đến vị sư huynh là Tôn giả Sāriputta để tỏ bày như sau.
Mặc dầu sư đệ có thiền định sâu kết hợp với sự nhiệt tâm, chuyên cần, và khéo an trú trong niệm, vị ấy vẫn không thể đạt đến sự giải thoát hoàn toàn (Kinh Anuruddha Sutta, chương ba pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).
Tôn giả Sāriputta thẳng thắn chỉ ra thiền định hiện tại của sư đệ thật ra chỉ là sự biểu hiện của tâm lý kiêu mạn.
Sự chuyên cần lại là trạng thái tâm dao động, dạng triền cái trạo cử.
Và luôn thắc mắc sao chưa đắc đạo là tâm lý lo lắng, biểu hiện của triền cái hối quá.
Được trợ giúp bởi vị sư huynh nhiều kinh nghiệm, Tôn giả Anuruddha đã nhận ra được các triền cái tiềm ẩn, mau chóng khắc phục chúng, và đạt đến sự giác ngộ viên mãn.
Mấu chốt của vấn đề ở đây là phương cách linh hoạt chuyển đổi các chướng ngại trở thành đề mục của thiền định.
Chỉ có việc theo dõi và quan sát pháp triền cái đã là con đường trung đạo, tránh xa tâm lý dính mắc hoặc phản ứng lại với phiền não.
Nhiều bài kinh trong Tương Ưng Ma vương và Tương Ưng Tỳ Kheo Ni (Tương Ưng Bộ Kinh) mô tả rất sinh động hiệu quả tích cực từ việc rất đơn giản là ghi nhận.
Ở các bài kinh đó, nhân vật được nhân cách hóa là Ma vương, thường biểu hiện cho năm triền cái, đánh mất quyền lực ngay lập tức khi các vị hành giả phát hiện ra hắn ta.
Khi các triền cái tạm thời được loại bỏ, pháp niệm triền cái trở nên rõ ràng: ý thức được sự vắng mặt của pháp triền cái.
Trên con đường tu tập tuần tự, sự vắng mặt của pháp triền cái chính là điểm khởi đầu dẫn đến sự phát sanh các pháp tương quan như hân hoan, hoan hỷ, an tịnh, lạc, cận định và đắc định.
Bài kinh Samaññaphala Sutta, Trường Bộ Kinh bài số 2, mô tả lại con đường tu tập đó với lời chỉ dẫn cụ thể: “Vị hành giả biết rõ sự vắng mặt của năm triền cái trong tâm của vị ấy”.
Sau khi biết rõ tâm không còn phiền não, hành giả phát sanh lên sự hoan hỷ, hân hoan rồi lần lượt chứng đắc thiền định.
Trạng thái biết rõ và hoan hỷ vì trong tâm không còn triền cái được minh họa qua các ví dụ sinh động ở bài trước.
Các ví dụ so sánh hành giả giải thoát khỏi triền cái giống như một người trả được món nợ, người bệnh đã lành bệnh, tù nhân được phóng thích, người nô lệ được tự do, và người vượt qua bãi sa mạc được an toàn.
Trạng thái tâm an tịnh, tạm thời thoát khỏi pháp triền cái hay phiền não được mô tả là “tâm phát sáng” (Kinh Pabhassara Sutta, chương một pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).
Chính trạng thái tâm rực rỡ đó là điều kiện cần thiết cho sự phát triển nội tâm (cittabhāvanā).


NGUYÊN NHÂN DẪN ĐẾN SANH KHỞI & BIẾN MẤT CỦA PHÁP TRIỀN CÁI

Bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn về quán niệm năm triền cái, trước hết là tham dục như sau:
“Khi trong tâm có tham dục, vị Tỳ Kheo biết rõ: ‘Tâm có tham dục’;
Khi trong tâm không có tham dục, vị Tỳ Kheo biết rõ: ‘Tâm không có tham dục’;
Vị ấy biết rõ bằng cách nào tham dục chưa sanh có thể sanh khởi,
Bằng cách nào tham dục đã sanh có thể loại trừ,
Bằng cách nào để ngăn ngừa tham dục đã loại trừ không cho sanh khởi lại trong tương lai”.
Lời chỉ dẫn trên chỉ rõ sự thực hành qua hai giai đoạn.
Giai đoạn thứ nhất là hành giả nhận dạng sự có mặt và vắng mặt của tham dục.
Giai đoạn thứ hai là nhận thức được những nguyên nhân dẫn đến sự phát sanh tham dục, các điều kiện để loại bỏ tham dục đã phát sanh, và cách để ngăn ngừa trong tương lai tham dục sẽ tái phát.
Cụ thể, giai đoạn thứ hai có thể phân chia rõ sự thực tập qua ba bước:
1. Biết rõ các nguyên nhân dẫn đến sanh khởi tham dục
2. Biết rõ các nguyên nhân giúp loại bỏ tham dục
3. Biết rõ các nguyên nhân để ngăn ngừa tham dục đã loại trừ không cho sanh khởi lại trong tương lai.
Bốn pháp triền cái còn lại được hiểu tương tự.
Bằng việc chuyển đổi pháp triền cái thành đề mục thiền định, sự có mặt của niệm hay sati sẽ giúp loại trừ được pháp triền cái đó.
Chỉ có nhận thức sự có mặt phiền não thôi là chưa đủ, chúng ta cần có phương pháp thích hợp để đối trị lại phiền não.
Ở đây, niệm hay sati thực hiện hai chức năng: biết rõ các nguyên nhân dẫn đến sanh khởi triền cái và môi trường cụ thể hình thành nên các nguyên nhân đó.
Chính điều nầy giúp cho vị hành giả đủ năng lực để ngăn ngừa phiền não sanh khởi lại trong tương lai.
Bài kinh Dvedhāvitakka Sutta, Trung Bộ Kinh bài số 19, nêu rõ khi chúng ta thường hay nghĩ ngợi hay suy tư về một điều nào đó, tâm thức sẽ có khuynh hướng thiên về điều đó, và nó sẽ trở thành một thói quen trong tâm lý.
Ví dụ như trong trường hợp tham dục.
Sự sanh khởi của tham dục không phải chỉ do nơi ngoại cảnh, mà từ lâu nó đã trở thành thói quen trong hoạt động của tâm thức.
Thói quen đó gây ảnh hưởng lên cách mà một cá nhân tiếp xúc với thế giới ngoại cảnh, dẫn đến phát khởi tham dục, và người đó sẽ tìm mọi cách để thỏa mãn lòng tham (Kinh Sattadhatu Sutta, phẩm Nidāna thuộc Tương Ưng Bộ Kinh).
Con đường để đạt đến nội tâm an tịnh và tĩnh lặng, theo lời dạy của Đức Thế Tôn, là bước chân ra khỏi cơn nước lũ của dục lạc thế gian (Kinh Māgandiya Sutta, Trung Bộ Kinh bài số 75).
Như vậy, sự sanh khởi của tham dục được phân tích dựa trên cơ sở tâm lý học; tương tự, công việc loại bỏ tham dục được xét theo cùng bối cảnh.
Khi tạm thời giải thoát khỏi mãnh lực của tham ái, vị hành giả có khả năng tạo nên phương thức đối kháng lại phiền não.
Như để loại bỏ tâm lý luyến ái, chúng ta hãy hướng tâm quán niệm về sự bất tịnh của cơ thể.
Điều nầy thiền niệm xứ, satipaṭṭhāna, đã chỉ bày rõ pháp niệm 32 thể trược và các biến dạng của thi thể.
Bên cạnh đó, sự chế ngự các căn, ẩm thực tiết độ, tỉnh giác, quán niệm pháp vô thường của tâm thức đều là các phương pháp diệu dụng cho chư hành giả.

↑ trở lên

CÁCH ĐỐI TRỊ CÁC PHÁP TRIỀN CÁI

Chúng ta đã nói đến cách đối trị tham dục, nay hãy tìm hiểu về bốn pháp chướng ngại còn lại.

SÂN HẬN

Sân hận là một trong ba gốc rễ của bất thiện pháp.

Tác hại của sân hận trong đời sống quả thật khôn lường.

Trong thiền niệm xứ, vị hành giả chuyển đổi sân hận thành đề mục để tu tập.

Đây là phương pháp “dĩ độc trị độc”, đoạn trừ phiền não tận gốc rễ.

Tương tự như triền cái tham dục, bài Kinh Niệm Xứ, Satipaṭṭhāna Sutta, chỉ dẫn cách quán niệm triền cái sân hận qua hai giai đoạn.

Giai đoạn đầu là nhận dạng ra sân hận và giai đoạn tiếp theo là vị hành giả áp dụng giáo lý duyên khởi vào sự thực hành.

Để loại bỏ tâm lý sân hận, vị hành giả hướng tâm tu tập về tâm từ (mettā).

Bài Kinh Aghatavinaya Sutta, chương năm pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh, chỉ dẫn cụ thể khi tu tập tâm từ, chúng ta không nên để ý tới mặt tiêu cực của người đối nghịch, mà hãy nghĩ tới điều tốt của họ.

Bài kinh trên ghi rõ có năm pháp được xem là đối trị được tâm sân là tâm từ, tâm bi, tâm xã, sự không để ý tới, và suy tư về luật nhân quả.

Tâm từ là chất liệu giúp cho đời sống trở nên hòa hợp, an lành. Nó chính là phương thuốc hiệu nghiệm giúp chúng ta loại trừ được lòng sân hận và oán giận.

Lợi ích của tâm từ không chỉ dừng lại ở đó. Nó còn hỗ trợ rất nhiều cho vị hành giả thực hành thiền niệm xứ hay thiền quán.

Bài Kinh Atthakanāgara Sutta, Trung Bộ Kinh bài số 52, mô tả sự kết hợp giữa thiền tâm từ và thiền niệm xứ.

Ở đây, vị hành giả đắc thiền với đề mục tâm từ. Sau đó, vị ấy xã thiền và tiếp tục quán niệm về sự vô thường và tính chất có điều kiện của trạng thái chứng đắc đó.

Thiền tâm từ có năng lực làm suy yếu dần các triền cái và phiền não.

Như vậy, tuy thiền tâm từ và thiền niệm xứ có khác nhau về cách tiếp cận nhưng có chung mục tiêu là làm cho các phiền não trở nên yếu dần đi.

Theo lời dạy của Đức Thế Tôn, tính chất của thiền tâm từ là kết hợp với pháp thất giác chi, hướng trực tiếp tâm của vị hành giả đến tiến trình giác ngộ (Kinh Metta Sutta, phẩm Giác Chi thuộc Tương Ưng Bộ Kinh).

Có rất nhiều bài kinh Nikāya mô tả thiền tâm từ là sự thực tập trên đạo lộ tiến hóa từ sự chứng đắc đạo Nhập Lưu (sotāpanna) đến đạo Bất Lai (anāgama).

Như bài kinh Metta Sutta trong Sutta Nipāta, Tiểu Bộ Kinh, có ghi lại:

“Khi đứng, khi đi, khi ngồi hay khi nằm, lúc nào hành giả cũng không có vẻ uể oải.
Luôn an trú với tâm niệm như thế. Đó được gọi là phạm trú vậy.

Không chấp vào tà kiến, thành tựu giới hạnh, viên mãn trí huệ.
Đoạn trừ lòng tham với cảnh dục, bậc thánh giả không còn sanh trở lại thai tạng nữa”.

Kinh Metta Sutta mô tả thiền tâm từ đặt cơ sở trên phạm trú (brahmavihāra), trạng thái
trợ giúp cho vị hành giả “không còn sanh trở lại thai tạng nữa”.

Bậc thánh giả tiến hóa từ quả vị Nhập Lưu cho đến quả vị Nhất Lai, và không còn sanh trở lại cõi dục nữa.

Như vậy, thiền tâm từ là phương cách hữu hiệu để đối trị triền cái sân hận. Bên cạnh đó, thiền tâm từ còn là yếu tố trợ duyên cho năng lực thiền niệm xứ hay thiền quán.

HÔN TRẦM – THỤY MIÊN

Pháp triền cái thứ ba là hôn trầm – thụy miên (thīnamiddha).

Đây là một dạng phiền não kép để chỉ cho sự dã dượi, lười biếng, uể oải của thân lẫn tâm, đôi khi gọi vắn tắt là hôn trầm.

Kinh văn mô tả trạng thái hôn trầm giống như một bát nước phủ đầy rong rêu, khiến chúng ta không nhìn thấy được hình ảnh trong đó; ở đây hôn trầm làm cho tâm trở nên trì trệ.

Một ví dụ khác so sánh tác hại của hôn trầm như một tội nhân bị giam trong tù; hôn trầm như một nhà giam tước đi sự tự do của người đó.

Pháp để đối trị lại hôn trầm là hướng tâm “tưởng về ánh sáng”, (ālokasaññā).

Kinh văn Nikāya và tập kinh Vibhaṅga, bộ thứ hai trong Luận Tạng, giải thích tưởng về ánh sáng là làm cho tâm thức sáng tỏ.

Bản chú giải của tập kinh Vibhaṅga nói rõ hơn ánh sáng ở đây là ánh sáng thật và hình ảnh ánh sáng trong nội tâm.

Tưởng về ánh sáng kết hợp với niệm và tỉnh giác trong thiền niệm xứ tạo nên phương thuốc chữa trị được bệnh hôn trầm.

Điều cần phải ghi nhớ là thiền niệm xứ hay thiền quán không gây tác động phản ứng lại
pháp triền cái. Ở đây vị hành giả chỉ cần nhận thức được triền cái cùng với các nguyên nhân
dẫn đến sự sanh khởi và biến mất của chúng.

Sự phát sanh của hôn trầm – thụy miên là do sự buồn chán, lười biếng, dã dượi, uể oải do thọ thực quá nhiều, đôi khi là do tâm lý trầm cảm (Kinh Himavanta Sutta, Phẩm Giác Chi
thuộc Tương Ưng Bộ Kinh).

Cách đối trị hữu hiệu nhất là vị hành giả hãy làm phát khởi sự tinh tấn, phấn chấn và năng động ở trong tâm (Kinh Āhāra Sutta, phẩm Giác Chi thuộc Tương Ưng Bộ Kinh).

Bài Kinh Capala Sutta, chương bảy pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh, cung cấp những chỉ dẫn rất cụ thể để khắc phục hôn trầm như sau.

Nếu chúng ta ngồi thiền mà thường ngủ quên hay hôn trầm, vậy hãy thay đổi đề mục thiền định, hoặc đọc to lên các câu kinh mà mình nhớ.

Nếu vẫn còn buồn ngủ, hãy lấy tay xoa mặt mũi, tay chân.

Nếu vẫn còn buồn ngủ, hãy đứng dậy đi rửa mặt với nước lạnh, rồi nhìn lên bầu trời đầy sao sáng.

Nếu vẫn còn buồn ngủ, hãy đứng dậy đi thiền hành qua lại.

TRẠO CỬ - HỐI QUÁ

Khác với trạng thái uể oải, thụ động của hôn trầm là sự tán loạn, bất an và dao động của triền cái phóng tâm.

Bản chất tâm của chúng sanh là không khi nào chịu ở yên một chỗ, luôn bay nhảy chỗ nầy chỗ kia, đúng với câu thành ngữ: “Tâm viên ý mã”.

Pháp Cú Kinh minh họa ý nghĩa nầy như sau: “Như con cá bị vất trên mặt đất sẽ vùng vẫy như thế nào thì tâm thức cũng dao động tương tợ như vậy”, (câu kệ ngôn 34).

Đây chính là trạng thái của pháp thứ tư trong năm triền cái: trạo cử – hối quá (uddhaccakukkucca).

Đây là một dạng phiền não kép, được gọi vắn tắt là phóng tâm.

Nếu tách riêng ra, pháp đầu tiên là trạo cử (uddhacca), là tình trạng rối bời, tán loạn và bất an của tâm.

Tập kinh Thanh Tịnh Đạo, Visuddhimagga, giải thích uddhacca là trạng thái vắng mặt của nội tâm an tịnh (avūpasama lakkhaṇa).

Tâm bất an phát sanh lên đôi khi là do sự gắng sức quá mức không cần thiết (Kinh Nimitta Sutta, chương ba pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).

Một nguyên nhân khác nữa đến từ thói quen hay nói những điều vô ích (Kinh Capala Sutta, chương bảy pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).

Pháp tiếp theo trong triền cái thứ tư là hối quá (kukkucca).

Kukkucca là trạng thái tâm lo lắng và sợ hãi.

Cũng theo sách Thanh Tịnh Đạo, kukkucca có biểu hiện là buồn rầu và sầu muộn (pacchānutāpa lakkhaṇa).

Tâm trạng hối quá hay nói cho dễ hiểu là sự lo lắng, buồn phiền chủ yếu là do bứt rứt, ăn năn về những việc xấu đã vi phạm, còn việc tốt thì lại chưa được thực hiện (Bộ
Bhikkhuvibhaṅga thuộc Luật Tạng).

Kinh văn mô tả triền cái thứ tư giống như một bát nước bị gió lay động, một ví dụ minh họa cho trạng thái tâm luôn bất an và lo sợ.

Đây chính là tâm trạng của một người nô lệ, một ví dụ minh họa cho chúng ta thấy được uddhacca và kukkucca đã tước đoạt đi sự an tịnh của nội tâm.

Để có thể vượt qua được uddhacca và kukkucca , chướng ngại bất an và lo lắng, hay ngắn gọn là phóng tâm, chư vị hành giả chúng ta tập giữ cho nội tâm được an nhiên và tĩnh lặng.

Các kinh văn Nikāya gợi ý là hãy luôn trau dồi giới hạnh, thân cận với thiện bằng hữu, và thường xuyên trao đổi với nhau những câu chuyện đem lại lợi ích.

HOÀI NGHI

Tương tự bốn pháp đầu tiên, triền cái thứ năm là hoài nghi gây ra trở ngại rất lớn cho việc tu tập thiền chỉ lẫn thiền quán.

Với tâm hoài nghi, chúng ta giống như một người đi lạc vào khu rừng rậm không có lối ra.

Hoài nghi (vicikicchā) là sự không tin tưởng nơi ân đức Tam Bảo, luôn phân vân, lưỡng lự, luôn nghi ngờ tính hiệu quả trong các điều học.

Hơn thế nữa, hoài nghi được kể là một trong mười pháp kiết sử (saṃyojana), trói buộc chúng sanh mãi vào vòng luân hồi.

Có một thuật ngữ với ý nghĩa liên hệ là “Đoạn nghi thanh tịnh”, (Kaṅkhāvitaraṇavisuddhi), để chỉ cho một pháp trong bảy pháp thanh tịnh, giải thoát.

Kinh văn mô tả hoài nghi giống như một bát nước đầy bùn, một ví dụ minh họa cho trạng thái tâm rối bời, hoang mang.

Đây là tâm trạng của một người phải vượt qua bãi sa mạc với nhiều nguy hiểm, lúc nào cũng lo lắng, sợ hãi.

Tập kinh Thanh Tịnh Đạo, Visuddhimagga, giải thích bản chất của hoài nghi là sự nghi ngờ, thiếu đi tính quyết đoán (saṃsaya lakkhaṇa).

Không có như lý tác ý (ayoniso manasikāra) đối với các pháp là thức ăn nuôi dưỡng triền cái hoài nghi; thiếu đi thái độ chân chánh là nguyên nhân làm sanh khởi phiền não nghi hoặc (Kinh Ekadhamma Sutta, chương một pháp thuộc Tăng Chi Bộ Kinh).

Ngược lại, như lý tác ý hay thái độ chân chánh là nguyên nhân làm cho hoài nghi chưa sanh không thể sanh, và hoài nghi đã sanh rồi phải hoại diệt.

Như lý tác ý là biết phân biệt giữa pháp thiện và pháp bất thiện, bị khiển trách và không bị khiển trách, hạ liệt và ưu thắng, bóng tối và ánh sáng.

Như lý tác ý được trợ giúp bởi trạch pháp giác chi (dhammavicaya sambojjhaṅga), một trong bảy chi phần của sự giác ngộ (Kinh Pariyāya Sutta, phẩm Giác Chi thuộc Tương Ưng Bộ Kinh).

Do đó, theo quan điểm của Phật giáo, để vượt qua được hoài nghi người Phật tử không thể chỉ có niềm tin, mà đòi hỏi chúng ta phải chịu khó tìm hiểu và khảo sát để tìm ra ánh sáng của hiểu biết.

Vượt qua được năm pháp triền cái là điều kiện tiên quyết trong thực hành thiền định.

Với năng lực thiền ngày càng được nâng cao, vị hành giả có khả năng loại bỏ ngay bất cứ triền cái nào vừa hiện khởi, giống như một giọt nước rơi trên một cái chảo nóng đang đặt trên bếp (Kinh Indriyabhāvanā Sutta, Trung Bộ Kinh bài số 152).

Ở đây, niệm hay sati đảm nhận chức năng quan trọng là nhận dạng và loại trừ được pháp triền cái.

Tập kinh Paṭisambhidāmagga, Đạo Vô Ngại Giải, trình bày các pháp trợ duyên cho vị hành giả có thể chế ngự và loại bỏ được năm triền cái theo dạng tóm tắt.

BẢNG TÓM TẮT

Để loại bỏ tham dục có bốn pháp:

1. Suy niệm về 32 thể trược của cơ thể
2. Chế ngự các căn
3. Tiết độ ẩm thực
4. Thường xuyên đàm đạo với người bạn lành

Để loại bỏ sân hận có bốn pháp:
1. Tu tập thiền tâm từ
2. Suy niệm thường xuyên về lý nhân quả
3. Thường suy xét chân chánh
4. Thường xuyên đàm đạo với người bạn lành

Để loại bỏ hôn trầm có năm pháp:
1. Có sự tiết chế trong ẩm thực
2. Thay đổi các tư thế thiền định
3. Nghĩ tưởng về ánh sáng
4. Đi thiền hành ngoài trời
5. Thường xuyên đàm đạo với người bạn lành

Để loại bỏ phóng tâm có năm pháp:
1. Có kiến thức về giáo lý nhà Phật
2. Luôn chịu khó học hỏi
3. Giới hạnh trang nghiêm
4. Thân cận với các vị trưởng lão
5. Thường xuyên đàm đạo với người bạn lành

Và để loại bỏ hoài nghi có năm pháp:
1. Có kiến thức về giáo lý nhà Phật
2. Luôn chịu khó học hỏi
3. Giới hạnh trang nghiêm
4. Có sự quyết tâm
5. Thường xuyên đàm đạo với người bạn lành

↑ trở lên


Bài giảng

  • Rằm Tháng hai
  • Kinh Con Rắn
  • Rằm Tháng Ba
  • Kinh Dhaniya
  • Đại Lễ Vesak 2566
  • Kinh Tê Giác
  • Tứ Niệm Xứ
  • Rằm Tháng Năm
  • Rằm Tháng Sáu
  • Rằm Tháng Bảy
  • Rằm Tháng Tám
  • Kinh Kasi Bharadvaja
  • Rằm Tháng Chín
  • Rằm Tháng Mười
  • Rằm tháng Mười Một
  • Kinh Bāhiya
  • Rằm tháng Chạp
  • Rằm Tháng Giêng
  • Kinh Từ Bi (Metta Sutta)
  • Kinh Đại Niệm Xứ
  • Rằm Tháng Hai (2)
  • Kinh Châu Báu (Ratana Sutta)
  • Rằm Tháng Ba (2)
  • Lễ Vesak 2567
  • Rằm Tháng Năm (2)
  • Chuyện thành Vesāli
  • Kinh Hạnh Phúc
  • Rằm Tháng Sáu
  • Rằm Tháng Bảy
  • Rằm Tháng Tám
  • Rằm Tháng Chín
  • Kinh Āḷavaka
  • Bản PDF


    Pāli


    English


    → Sơ đồ & Hình ảnh tóm lược


    Sưu tầm & Ghi chú


    © www.phapbaotu.com